|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
نقش ادبيات كودكان و نوجوانان در پاسخگويي به نيازها-نويسنده:دكتر مهري پريرخ |
چكيده
كتاب‌هاي كودكان و نوجوانان نقش عمده‌اي در پاسخگويي به نيازها و رفع مشكلات آنان دارند. شناخت نيازهاي كودكان و نوجوانان و معرفي كتاب‌هاي متناسب با نيازها، بحث عمدة اين مقاله مي‌باشد. چنين روشي به‌منظور پاسخگويي به نيازها و حل مشكلات روحي، كتاب‌درماني ناميده مي‌شود.
از جمله نيازهاي مورد بحث، نيازهاي عاطفي، اجتماعي، مذهبي، نياز به دانستن و ارضاي حس‌كنجكاوي، نياز به ارتباط با طبيعت، نياز به شناخت استعدادها و توانايي‌ها مي‌باشد. در رابطه با ارضاي هر نياز، تعدادي كتاب مناسب معرفي مي‌گردد و درنهايت از موانعي كه ممكن است تأثير اين روش، يعني كتاب‌درماني را در پاسخگويي به نيازها يا درمان مشكلات كم كنند، نيز ياد مي‌شود.
اين مقاله نيازهاي گوناگون كودكان و نوجوانان را از ديدگاه «مازلو» روانشناس انسانگرا، و نيازهاي مورد توجه از ديدگاه مؤلف را بررسي مي‌كند و براي هريك از نيازها، انواع كتاب‌هايي را كه در پاسخگويي به آن نيازها مؤثرند نام مي‌برد. جايگاه نيازهاي مورد توجه مؤلف، در هرم نيازهاي «مازلو» مشخص مي‌شود ودلايلي كه به موجب آن‌ها كتاب‌هاي انتخاب‌شده قابليت پاسخگويي به نيازهاي تعيين‌شده توسط «مازلو» را دارند، مختصراً شرح داده مي‌شوند. در اين نوشته، منظور از منابع خواندني آن دسته از ادبيات كودكان است كه با هدف آموزش، تربيت، و پركردن اوقات فراغت كودكان و نوجوانان تهيه شده‌اند و به‌طور غيرمستقيم مقصود خود را بيان مي‌كنند.
بررسي متون نشان مي‌دهد كه كتابداران، پزشكان، روانشناسان و معلمان مدارس از جمله گروه‌هايي از جامعه هستند كه بيشتر از ديگران به ارزش و اهميت ادبيات كودكان و نوجوانان در رشد شخصيت و رفتار آنان توجه نشان مي‌دهند. مطالعة كتاب، بخصوص داستان، به كودكان و نوجوانان كمك مي‌كند تا شناخت لازم از خود را به‌دست آورند يا به ويژگي‌هاي خاص شخصيتي خود مانند خجول‌بودن پي‌ببرند و درك بهتري از پيچيدگي فكر، رفتار انسان، و ارتباط اين رفتار با ويژگي‌هاي شخصيتي به دست آورند و به اين ترتيب، به سلامت فكري لازم برسند. شناخت از خود، با مطالعة داستان و از راه تعامل با شخصيت يا شخصيت‌هاي داستان به دست مي‌آيد.
«گلدينگ» و «گلدينگ» [2] معتقدند با مطالعة كتاب، تغيير از طريق پالايش دروني [3]، بينش [4]، يا تقليد رفتار شخصيت‌ها صورت مي‌گيرد. برخي از پژوهشگران و صاحبنظران در رابطه با اثرات مطالعة داستان و ساير منابع، پژوهش‌هايي انجام داده‌اند يا به گزارش تجربه‌ها و نظريه‌ها پرداخته‌اند. [5] از جمله، پژوهش‌هاي انجام شده توسط «هيز» و «آمر» نشان داد كه 27 دانش‌آموز با سن 16ـ7 سال، پس از مطالعة يك داستان كه بر مقابله با مشكل تأكيد داشت، بهتر توانستند بيماري ديابت خود را كنترل كنند. نتايج پژوهش «مارلو» و «ميكوك» نيز تاحدي نتايج پژوهش «هيز» و «آمر» را تأييد كرد. در اين نتايج توصيه شده كه چون شناخت از خود، كليدي براي حل مشكلات است، درصورت توصية كتاب براي مطالعه، بايد دقت شود كه محتواي آن، خواننده را به‌سوي كسب اين شناخت هدايت كند. همچنين، كتاب بايد براي كودك و نوجوان امكان همانندسازي را به‌وجود آورد و به شناخت ارزش‌ها و به كسب درك، آرامش و اميد كمك كند.
ساير پژوهش‌ها نيز به نتايج مشابهي دست يافته‌اند و يادآور مي‌شوند كه اگر كودكان و نوجوانان با خواندن كتاب‌هاي مناسب بتوانند وجه اشتراكي بين احساسات، توانمندي‌ها يا مشكلات خود و شخصيت‌هاي داستان پيدا كنند، شناخت بهتري نسبت به آن حالت‌ها به‌دست مي‌آورند، به صحبت‌كردن دربارة آن‌ها مي‌پردازند، بينش لازم نسبت به اين امور را كسب مي‌كنند، و درصورت بروز مشكل مي‌توانند به حل آن بپردازند. همانندسازي و نتيجة آن (يعني شناخت)، امكان بحث و برون‌ريزي احساسات (يعني تخلية هيجانات)، از جمله مزاياي كتابخواني براي رشد شخصيت و حل مشكلات هستند.
چون كودكان و نوجوانان داراي احساسات، توانمندي‌ها و مشكلات متفاوتي هستند ـ به عبارت ديگر، چون داراي ويژگي‌هاي شخصيتي گوناگوني هستند و نيز در زمان‌ها و دوران‌هاي مختلف زندگي، نيازهاي متفاوتي دارند، ضروري است كه نيازهاي آنان شناسايي شود. در صورت شناسايي اين نيازها مي‌توان كتاب‌هاي مناسب براي هر نياز را توصيه كرد.
«نياز عبارت است از نيرويي كه از ذهن و ادراك آدمي سرچشمه مي‌گيرد و انديشه و عمل را چنان تنظيم مي‌كند كه فرد به انجام رفتار مي‌پردازد تا وضع نامطلوبي را درجهتي مطلوب تغيير دهد و حالت نارضايتي را به رضايت و ارضاي نياز تبديل كند». [6]
روانشناساني مانند «كارل راجرز» [7]، «اريك فروم» [8] و «هنري الكساندر ماري» [9] از جمله صاحبنظراني بودند كه براي نيازهاي انساني تقسيم‌بندي‌هايي كردند. ولي نظريه‌هاي «مازلو» [10] روانشناس انسانگرا، بيشتر مورد توجه است.
از ديدگاه «مازلو» (1967) نيازهاي انساني در پنج گروه و سلسله‌مراتب زير، كه به هرم نيازها از ديدگاه «مازلو» معروف است، دسته‌بندي مي‌شوند:
نيازهاي فيزيولوژيك، يا نياز به آب، غذا، هوا، و مانند آن‌ها؛
نيازهاي مربوط به ايمني، يا نياز به احساس امنيت و داشتن محيطي امن؛
نيازهاي مربوط به عشق و محبت، يا نياز به داشتن روابط محبت‌آميز با ديگران؛
نيازهاي مربوط به احترام و عزت نفس، يا نياز به كسب احساس اعتماد و مورد پذيرش قرارگرفتن؛
نيازهاي مربوط به خودشكوفايي، يا نياز به شناسايي و تحقق استعدادها.
او معتقد است كه در شرايط بسيار ابتدايي، نيازهاي اساسي مانند نيازهاي فيزيولوژيك و ايمني شكل‌دهندة رفتار هستند و در صورتي كه اين نيازها ارضا شوند، نيازهاي دسته‌هاي بعدي، هدايتگر رفتار خواهندبود؛ درعين حال، معتقد است كه اين نيازها قطعي و انعطاف‌ناپذير نيستند.
به نظر «مازلو» رفتارهاي آدمي منشأ چند‌گانه دارند و افزون بر نيازها، محرك‌هاي بيروني نيز در ارضاي آن‌ها دخيل‌اند (همان). از جملة اين محرك‌ها مي‌توان به اطلاعات و تجربه‌هايي كه بايد به افراد منتقل شوند اشاره كرد. مطالعة داستان‌هاي مناسب موجب انتقال اطلاعات و تجربه‌ها به طور غيرمستقيم مي‌شود و با شناختي كه در فرد، نسبت به شخصيت خود و ديگران به‌وجود مي‌آورد، بينش، ارزش‌ها و رفتارهاي او را متحول مي‌كند. به نيازهاي مطرح‌شده توسط «مازلو» نيز مي‌توان با اطلاعات به‌دست‌آمده از طريق داستان‌ها و ديگر كتاب‌هاي كودكان، پاسخ داد.
انواع نيازهاي كودكان و نوجوانان
براي اينكه بتوان براساس هرم نيازهاي «مازلو» به نيازهاي كودكان و نوجوانان پاسخ داد، بايد مشخص كرد كه در رابطه با هر نياز، چه نوع از منابع خواندني است كه اطلاعات و تجربه‌هاي لازم را در اختيار آنان قرار مي‌دهد. مطالعة كتاب‌هاي خواندني مناسب كه باتوجه به نيازهاي آنان تهيه شده، منبع اطلاعاتي مناسبي براي آن‌ها است كه فرصت لازم را براي پاسخگويي به نيازها، از طريق افزايش شناخت آنان نسبت به خود و محيط اطراف فراهم مي‌آورد. در اين قسمت، نيازهاي اطلاعاتي كودكان و نوجوانان مورد بررسي قرار مي‌گيرد، منابع خواندني مناسب معرفي مي‌شوند و جايگاه آن‌ها در هرم نيازهاي «مازلو» مورد اشاره قرار مي‌گيرد.
1. نيازهاي عاطفي
دوست‌داشتن و دوست‌داشته‌شدن و مورد محبت قرارگرفتن از نيازهاي مسلم هر انسان است و اين نياز در كودكان و نوجوانان كاملاً محسوس است؛ اگر فرصت محبت‌كردن براي آنان فراهم شود، يقيناً توانايي جلب توجه ديگران و ايجاد فرصت براي اينكه ديگران نيز بتوانند آنان را دوست داشته باشند و به آنان توجه كنند نيز به‌وجود خواهد آمد. همان‌گونه كه اشاره شد، همة انسان‌ها داراي اين نياز عاطفي هستند، ولي همة آنان توانايي ابراز محبت خود به ديگران، و توانايي جلب محبت ديگران را ندارند. اين ناتواني ممكن است نتيجة محروميت از محبت كافي در دوران كودكي، و ريشة بسياري از مشكلات روحي در نوجواني و بزرگسالي باشد.
يكي از راه‌هاي ارضاي اين نياز و فراهم كردن امكان چشيدن طعم شيرين محبت‌كردن و محبت ديدن، استفاده از كتاب‌هايي است كه رنگ و بوي عاطفي دارند، مانند كتاب‌هايي كه ارتباط نزديك حيوان و انسان، و انسان‌ها را نسبت به هم نشان مي‌دهند. مثلاً در كتاب شبان كوچك در غار، بره، بز و پسرك چوپان در تاريكي غار محبوس مي‌شوند. اين حيوانات از ترس صداي مهيب غرش كوه به چوپان جوان پناه مي‌آورند و در كنار او احساس امنيت مي‌كنند. در همين كتاب، فداكاري سگ چوپان جوان، كه با كمك دختر كوچكي، تا نجات صاحب جوان خود آرام ننشست، هيجان خاصي به داستان مي‌بخشد و رابطة عاطفي بين حيوان و انسان را نشان مي‌دهد.
كتاب جوراب پشمي داستان فداكاري پسر جواني است كه با كار و تلاش بسيار، جوراب پشمي كه آرزوي خريدنش را داشت تهيه مي‌كند؛ ولي به‌جاي اينكه خود لذت پوشيدنش را احساس كند، آن را به دوستش، كه مي‌داند او نيز خيلي به آن نياز دارد هديه مي‌كند. او با اين عمل، سرشار از غرور مي‌شود و انقلابي در درون خود ايجاد مي‌كند. در داستان اولين انشا، درك عميق معلم انشا از وضعيت دانش‌آموزي كه انشاي خود را ننوشته ولي خيلي زيبا آن را از روي دفتر سفيد مي‌خواند، اثري فراموش‌نشدني بر روحيه او مي‌گذارد. او پس از جدا شدن از معلم، به‌جاي راه رفتن مي‌دود و مي‌پرد و بدين‌وسيله شادي دروني خود را نشان مي‌دهد.
كتاب مادر، مادر است نيز به بيان احساسات عاطفي مادر سنجاب به بچة خود مي‌پردازد و به خواننده احساس مادر بودن، تعلق و عاطفه را نشان مي‌دهد. راز آواز، داستان ديگري از همدردي و درك متقابل احساس است. اين درك در كتاب مادر، مادر است به رهايي بچة سنجاب، و در اين كتاب به آواز خواندن بلبلي كه آوازش را گم كرده‌بود، منجر مي‌شود.
تنها نبودن در غم و گرفتاري، كه از طريق همانندسازي با شخصيت‌هاي داستان پيش مي‌آيد، در آرامش و رهايي از اضطراب تأثير بسزايي دارد. غروري كه از محبت‌كردن يا محبت‌ديدن در كودكان و نوجوانان ايجاد مي‌شود، مانند پايه‌هاي محكمي در شخصيت آن‌ها و براي ساختن زندگي سالم شكل مي‌گيرد. كتاب‌هايي از جمله داستان‌هاي يادشده، به نيازهاي مربوط به عشق و محبت و نيز عزت نفس در هرم نيازهاي «مازلو» پاسخ مي‌گويند.
2. نيازهاي اجتماعي
در دنياي رو به تحولي كه در آن، ارتباط و توانايي برقراري ارتباط با ديگران نقش عمده‌اي در موفقيت افراد دارد بايد به نيازهاي اجتماعي توجه بسيار شود. كودكان و نوجوانان درصورتي كه بتوانند با بزرگسالان، با همسالان خود، با افراد بيگانه، با معلم و با والدين ارتباط مناسب برقرار كنند، قادر خواهند بود بسياري از نيازها و مشكلات خود را در زندگي برطرف كنند. معمولاً اين افراد در برخورد با ديگران از اعتمادبه‌نفس لازم برخوردارند و مي‌دانند مشكلي را كه در رابطه با ديگران يا در همكاري با ديگران دارند، چگونه حل كنند. داشتن فرصت كافي براي برخورد با ديگران به‌تدريج امكان شناخت شخصيت‌ها و توانايي برقراري ارتباط با شخصيت‌هاي مختلف را فراهم مي‌آورد؛ فرد مي‌تواند به مشكلات شخصيتي خود نيز پي‌ببرد و در جهت اصلاح آن‌ها برآيد. اعتماد به نفسي كه در برخورد با ديگران به دست مي‌آيد، كليد اصلي حل بسياري از مشكلات شخصيتي فرد، و حل مشكلات ديگران است. مجموع اين توانايي‌ها زيربناي يك زندگي اجتماعي سالم را فراهم مي‌آورند.
از جمله عواملي كه در ساختن زندگي اجتماعي سالم و توانايي ارتباط با ديگران اثر دارند، مطالعة كتاب‌هايي است كه توانايي برقراري ارتباط با ديگران، و روحية همكاري و همياري را در افراد تقويت كنند. بهترين نان براي مهربان‌ترين حيوان از جملة اين كتابها است. اين كتاب، از ديدگاه‌هاي مختلف مي‌تواند مورد توجه صاحبنظران ادبيات كودكان باشد. يكي از اين جنبه‌ها، تأثير خاصي است كه از نظر زندگي اجتماعي بر خوانندگان جوان دارد: نان خوشبويي پخته شده و قرار است به مهربان‌ترين حيوان داده شود. جستجو براي پيداكردن مهربان‌ترين حيوان در خانوادة حيوانات جنگل شروع مي‌شود. هريك از حيوانات فكر مي‌كند مهربان‌ترين حيوان است. از اين ميان فقط خرگوش است كه ديگري را به عنوان مهربان‌ترين حيوان معرفي مي‌كند و در نهايت وقتي خود به عنوان مهربان‌ترين حيوان انتخاب مي‌شود، هدية خود را بين همه تقسيم مي‌كند. خوش‌بيني و خوش‌ني‍ّتي خرگوش و نوعدوستي او، الگوي جالبي از نظر رفتار اجتماعي براي كودكان و نوجوانان است و بيشتر كودكان، حتي كودكان خودبين و مغرور، رفتار خرگوش را مورد تمجيد قرار مي‌دهند. كتاب صياد كه با نام رهايي نيز چاپ شده، نمونه‌اي از همياري و همفكري در جستجوي راه حل مناسب براي حل يك مشكل همگاني است. همياري پرندگان در اين داستان منجر به رهايي آنان از دام صياد مي‌شود. داستان‌هاي ديگري مانند هديه‌اي براي بچه‌هاي كنار شط، كتابخانة ما، و خمره نيز به نيازهاي اجتماعي پاسخ مي‌دهند.
اين كتابها نمونه‌هايي از ادبيات كودكان هستند كه فعاليت‌هاي اجتماعي و توانايي تطبيق و هماهنگي فرد با ديگران در حركت‌هاي اجتماعي را تشويق مي‌كنند.
نظر به اينكه توان همگامي با گروه و ارائة راهكاري براي حل مشكلات گروهي در انسان احساس غرور و خودپنداري به‌وجود مي‌آورد، داستان‌هايي كه به مسائل اجتماعي مي‌پردازند، به نيازهاي مربوط به عزت‌نفس كه از جمله نيازهاي تعيين‌شده از طرف «مازلو» است، پاسخ مي‌گويند. از طرف ديگر، فعاليت‌هاي گروهي، احساس امنيت اجتماعي را نيز تأمين مي‌كند. بنابراين، اين كتابها به نيازهاي مربوط به ايمني در هرم نيازهاي «مازلو» نيز پاسخ مي‌گويند.
3. نياز به دانستن و ارضاي حس كنجكاوي
داشتن فكر فعال، خلاق و جستجوگر يكي از ويژگي‌هاي انسان‌هاي موفق در عصر متحول كنوني است. درصورتي مي‌توان چنين ويژگي‌هايي را در كودكان و نوجوانان پرورش داد كه امكان جستجوي پاسخ براي سؤال‌هاي بي‌شمار و كنجكاوي پايان‌ناپذير آنان فراهم شود. ايجاد فرصت‌هايي براي تجربه، و آگاهي از تجربه‌هاي ديگران نيز راهي است براي ايجاد انگيزة فكري، بيداركردن حس كنجكاوي، و پاسخ به روحية كنجكاو آنان.
استفاده از كتاب‌هاي علمي در زمينه‌هاي گوناگون و متناسب با ويژگي‌هاي سني و علاقة آنان، به بسياري از كنجكاوي‌هاي كودكان و نوجوانان دربارة محيط اطراف و دليل بسياري از پديده‌هاي طبيعي و روابط علّي پاسخ مي‌دهد. كتاب‌هاي علمي ساده با مثال‌هاي ملموس و قابل درك، بخصوص اگر امكان عمل و آزمايش نمونه‌ها يا مشاهدة آن‌ها وجود داشته باشد، يكي از مناسب‌ترين وسايل ارضاي روحية كنجكاوي و نيز تقويت آن است. كنجكاوي در مورد پديده‌هاي اطراف، كه معمولاً به صورت سؤال‌هاي متعدد مطرح مي‌گردد، باعث فعال‌شدن ذهن مي‌شود. افرادي كه داراي فكر فعال باشند قادر خواهند بود مشكلات زندگي را بهتر حل كنند؛ آنان افرادي مستقل هستند كه معمولاً بهترين راه را براي حل مسئله‌اي كه با آن روبرو مي‌شوند، جستجو مي‌كنند.
كتاب‌هايي مانند پديده‌هاي جو‍ّ‌ي، آتشفشان‌ها، لايه‌هاي زمين، اختراعات، تكامل ماشين، هواپيما، مجموعه انتشاراتي علوم من، آب در كشورهاي آسيا ـ اقيانوسيه، چرا چنين است، نقش و نگار، براي مطالعه مفيدند. از كتاب‌هاي مناسبي كه به شرح حال مخترعان و دانشمندان مي‌پردازند و شرح تلاش خستگي‌ناپذير آنان براي ارضاي حس كنجكاوي و اهميت اميد در راه رسيدن به هدف مي‌باشند، نيز مي‌توان ياد‌كرد. از آنجا كه مطالعة كتاب‌هاي علمي بخصوص كتاب‌هاي شرح حال علمي، نقش مهمي در شناخت استعداد و علاقه‌ها دارند، اين گروه از منابع اطلاعاتي به نيازهاي مربوط به خودشكوفايي
پاسخ مي‌دهند. ولي بسياري از كتاب‌هاي علمي، مانند مجموعة بدن انسان چگونه كار مي‌كند؟ اطلاعاتي دربارة نيازهاي اصلي انسان (مانند اينكه تغذيه مناسب چيست و چگونه سيستم بدن را به كار مي‌اندازد، بهداشت چگونه بايد رعايت شود، و...) را در اختيار كودكان و نوجوانان قرار مي‌دهند.
كسب چنين اطلاعاتي به معلومات آنان مي‌افزايد و در فعاليت‌هاي اجتماعي، بهتر مي‌توانند دانش خود را نشان دهند و اين امر به عزت نفس آن‌ها مي‌افزايد. بنابراين، اين كتابها در سه سطح، به نيازهاي فيزيولوژيك، خودشكوفايي و عزت نفس در «هرم نيازهاي مازلو» پاسخ مي‌دهند
4. نيازهاي مذهبي
اعتقاد به خداوند، داشتن ايمان و الگوهاي صحيح رفتاري و اعتقادي، نه‌تنها روش زندگي مناسب را به كودكان و نوجوانان مي‌شناسانند، بلكه ارزش‌هايي را كه لازمة يك زندگي سالم است به آنان معرفي مي‌كنند. بي‌اعتقادي به ارزش‌هاي صحيح زندگي باعث مي‌شود نوجوانان معيارهاي بي‌ارزشي را انتخاب كنند و درنهايت به سرخوردگي و پوچي در زندگي روآورند. كتاب‌هايي مانند تشنة ديدار، كودكي من، سرگذشت حضرت محمد(ص)، ازجملة كتاب‌هاي مفيد در اين زمينه هستند. مجموعه كتاب‌هاي قرآن و طبيعت كه به تشريح پديده‌هاي علمي از ديدگاه قرآن و رابطة آن با خلقت توجه مي‌كند، نيز از ديگر كتاب‌هايي هستند كه به اثبات وجود خداوند و عظمت خلقت اشاره دارند. هدف در اين مقالة كوتاه، بررسي معيارهاي انتخاب كتاب‌هاي مناسب نيست، ولي از آنجاكه كتاب‌هاي مذهبي بايد ارزش‌ها و الگوي مذهبي را به كودكان و نوجوانان بشناسانند و ايمان را در آنان ايجاد و تقويت كنند، در صورتي كه مناسب نباشند ممكن است صدمة جبران ناپذيري به گرايش آنان به مذهب بزنند. بنابراين به چند خصوصيت عمدة كتاب‌هاي مذهبي مناسب اشاره مي‌شود.
كتاب مذهبي بايد شخصيت‌هاي واقعي مذهبي را بشناساند، از تعصب به دور باشد، نثر ساده و شيوايي داشته باشد و تاحد ممكن به صورت غيرمستقيم و داستان‌گونه به بيان مطلب بپردازد، پديده‌ها و مثال‌هاي آن دور از ذهن نباشند، در پرورانيدن ماجرا و ساخت و پرداخت آن و نيز در تصاوير و صفحه‌آرايي آن، استفادة خوبي از هنر به عمل آيد، و پيام‌هاي مذهبي با نيازها و شرايط اجتماعي روز هماهنگ باشند. از جمله كتاب‌هايي كه اين ويژگي‌ها را دارند به چند مورد ديگر نيز مي‌توان اشاره كرد؛ مانند مجموعه داستان‌هاي بازگشت به زندگي، نماز فرشته، نذر، سحر و شب‌بوها، نماز، و شكوه شهادت.
از آنجاكه پذيرش الگوهاي با ارزش در زندگي، درك مفهوم هستي و ايمان را در انسان تقويت مي‌نمايد و او را به خداوند نزديكتر مي‌كند، كتاب‌هايي كه اين اطلاعات را در اختيار قرار دهند، در ايجاد امنيت خاطر، آرامش فكر، و دور شدن نگراني و اضطراب بسيار مؤثرند. بنابراين، اين دسته از منابع و كتابها به نياز مربوط به ايمني در «هرم نيازهاي مازلو» پاسخ مي‌دهند.افزون بر آن، چون الگوهاي صحيح رفتاري را در اختيار خواننده قرار مي‌دهند، با استفاده از همانندسازي و تقليد، در رشد فكري و رفتاري او اثر دارند. رفتارهاي صحيح اجتماعي، به كسب موقعيت‌هاي اجتماعي، خودپنداري و عزت‌نفس منجر مي‌شوند. پس اين كتابها به نيازهاي مربوط به عزت‌نفس و خودشكوفايي نيز پاسخ مي‌دهند.
5. نياز به ارتباط با طبيعت
تضاد در طبيعت در روحية انسان نيز وجود دارد. براي اينكه كودكان و نوجوانان بتوانند با تضاد درون خود مبارزه كنند و ناملايمات زندگي را بپذيرند، بايد با طبيعت مأنوس شوند. كساني‌كه طبيعت‌گرا هستند معمولاً روحيه‌اي سالم و متعادل دارند، سختي و مبارزه را خوب تحمل مي‌كنند، و بهتر با مشكلات روبرو مي‌شوند. افزون برآن، طبيعت محل كشف بسياري از رمزهاي خلقت است. آنچه را كه كودكان و نوجوانان در كتاب‌هاي علمي مي‌خوانند بايد در طبيعت نيز تجربه كنند و بسياري از شعارها و عقايد مذهبي را در طبيعت لمس كنند؛ در اين صورت مي‌توان انتظار داشت كه آن‌ها را بپذيرند. بنابراين، افزون بر اينكه كودكان و نوجوانان بايد ساعت‌هايي را در طبيعت بگذرانند، بايد كتاب‌هايي را در رابطه با طبيعت، حيوانات و زندگي آن‌ها ـ پديده‌هايي كه ديدن آن‌ها به صورت عادي ممكن نيست ـ مانند زندگي جانوران در قطب، زير دريا، يا رشد و نمو گياهان را مطالعه كنند. داستان‌هايي كه در طبيعت اتفاق مي‌افتند و زيبايي‌هاي طبيعت را ترسيم مي‌كنند يا خشونت طبيعت و راه‌هاي مبارزه با آن را نشان مي‌دهند نيز تأثير خوبي در انس‌گرفتن انسان با طبيعت و شناخت آن دارند. از جملة اين كتابها داستان شبان كوچك در غار است كه زندگي در روستا و در ميان حيوانات، در كوهستان، و نيز خشم طبيعت را نشان مي‌دهد. قارقارك در مزرعه، زندگي روستايي و طبيعت روستا را به تصوير مي‌كشد. كتاب موج، طوفان‌هاي سهمگين در ژاپن، و بيابان اطلاعات مناسبي در شناخت طبيعت و تضاد در آن در اختيار قرار مي‌دهند.
توصيف زيبايي‌هاي طبيعت يا ناملايمات آن به خواننده كمك مي‌كند به درك تضاد در طبيعت بپردازد. اين درك، درحقيقت درك تضاد درون خود خواننده است، كه او را با روحية حساس يا زمينه‌هاي زيبايي‌شناسي درون او آشنا مي‌سازد و به گونه‌اي به خودپنداري و خودشناسي او كمك مي‌كند. افزون بر آن، او را براي مقابله با مشكلات، توانمند مي‌سازد. بنابراين، اين نوع كتابها به نيازهاي خودشكوفايي و ايمني در «هرم نيازهاي مازلو» پاسخ مي‌گويند.
6. نياز به شناخت استعدادها و توانايي‌ها
بسياري از افراد در بزرگسالي زمينه‌هاي علاقه و توانايي‌هاي خود را كشف مي‌كنند. اين افراد احتمالاً در دوران كودكي و نوجواني فرصت شناخت و درنتيجه پرورش قابليت‌هاي خود را پيدا نكرده‌اند. عدم شناخت استعدادها و علاقه و توانايي در بعضي از افراد موجب سرخوردگي و بروز بسياري از ناملايمات اخلاقي و رفتاري مي‌شود. افزون بر آن، بر اثر عدم شناخت، فرد در زمينه‌هايي فعاليت مي‌كند كه انگيزة لازم را در آن‌ها ندارد و بنابراين، نمي‌تواند پويا باشد؛ توانايي و نيروي او به هدر مي‌رود و براي خود و جامعه چندان مفيد نخواهد بود. چه بسا كه سرمايه‌گذاري براي آموزش اين‌گونه افراد نيز بهره‌دهي لازم را نداشته باشد. براي پيشگيري از اين مشكل، بايد به كشف استعدادها و پرورش و بهره‌گيري از آن‌ها كمك كرد. به اين منظور، بايد كودكان و نوجوانان را در شرايطي قرار داد كه خود و اولياي آنان به زمينه‌هاي مورد علاقة آن‌ها پي ببرند و كشف كنند كه چه فعاليتي مورد علاقة آنان است يا چه نوع سرگرمي را ترجيح مي‌دهند.
يكي از راه‌هاي شناخت زمينه‌هاي مورد علاقه، استفاده از كتاب‌هاي مناسب است. كودكان و نوجوانان را بايد با انواع كتاب‌هاي سرگرمي آشنا كرد. از جملة اين منابع پرها، سنگ‌ها، هسته‌ها، دور ريختني‌ها، بيكار ننشينيد، آزمايش كنيد، چرا چنين است؟ مي‌باشند. مطالعة شرح‌حال‌هايي كه به‌صورت داستاني تهيه شده‌اند نيز به خواننده كمك مي‌كنند تا به شناخت لازم از خود، علاقه‌ها و استعدادهاي خود دست يابد، مانند شرح حال اميركبير، هلن كلر، اديسون، مادام كوري، گاليله، و...
چون چنين كتاب‌هايي به شناخت علاقه‌ها و استعدادها كمك مي‌كنند، توانايي پاسخگويي به نيازهاي مربوط به خودشكوفايي در «هرم نيازهاي مازلو» را دارند. افزون بر آن، با خواندن اين‌گونه كتابها، بخصوص در مواردي كه خواننده را تشويق به تمرين و انجام آزمايش‌ها، و درست‌كردن وسايل سرگرمي يا علمي مي‌كنند، هماهنگي فكر و دست، مهارت‌هاي فيزيكي، و توانمندي در انجام فعاليت‌ها را در او تقويت مي‌كنند. اين توانمندي‌ها و دانش به‌دست‌آمده موجب خودپنداري و تقويت عزت نفس در او مي‌شود و او مي‌تواند خود را در زندگي اجتماعي بهتر نشان دهد. بنابراين، در پاسخگويي به نيازهاي مربوط به عزت نفس نيز مؤثرند.
خلاصه‌اي از انواع نيازها و كتاب‌هاي مناسب براي پاسخگويي به آن‌ها در جدول زير نشان داده مي‌شود.
جدول تطبيقي نيازها و كتاب‌هايي كه مي‌توانند پاسخگوي اين نيازها باشند
نوع نياز كودك نيازها بر اساس
«هرم نيازهاي مازلو» كتاب‌هايي كه توانايي پاسخگويي به نيازها را دارند
عاطفي عشق و محبت، عزت نفس جوراب پشمي، شبان كوچك در غار، مادر مادر است، راز آواز، اولين انشاء
اجتماعي عزت نفس، ايمني صياد، هديه‌اي براي بچه‌هاي شط، خمره، كتابخانة ما
ارضاي كنجكاوي فيزيولوژيك و عزت نفس چرا چنين است، بدن انسان چگونه كار مي‌كند، علوم من، آب در آسيا، نقش و نگار
مذهبي عزت نفس كودكي من، قرآن و طبيعت، شكوه شهادت، سحر و شب‌بوها، نماز، افطار، نماز فرشته، نذر
ارتباط با طبيعت خودشكوفايي و ايمني شبان كوچك در غار، موج، قارقارك در مزرعه، زندگي سرخپوستان
شناخت استعدادها عزت نفس، خودشكوفايي شرح حال‌ها، هسته‌ها، پرها، سنگ‌ها، بيكار ننشينيد، آزمايش‌ها
سخن آخر
براي برخورداري از يك زندگي سالم، بايد ضمن جلوگيري از بروز بسياري مشكلات رواني، توانايي‌هاي فردي تقويت شوند. شناخت نيازهاي كودكان و نوجوانان در سنين مختلف و فراهم‌آوردن امكانات لازم براي پاسخگويي به آن‌ها، از بروز بسياري از مشكلات رواني در كودكي و بزرگسالي جلوگيري مي‌كند. دراين راستا، استفاده از ادبيات كودكان و نوجوانان يكي از راه‌هاي درماني شناخته‌شده است. كتاب‌درماني، ابزار مناسبي براي كسب تجربه و اطلاعات براي پاسخگويي به نيازهاي گوناگون است. در صورت شناخت نيازها و شناخت كتاب‌هاي مناسبي كه مي‌توانند به نيازها پاسخ دهند و آن‌ها را ارضا كنند، ادبيات كودكان به رشد مناسب و متعادل كودكان و نوجوانان كمك مي‌كند. شناسايي اين كتابها و تطبيق آن‌ها با نيازها، يكي از وظايف متخصصان تعليم و تربيت و ادبيات كودكان است. اين كتابها بايد به اطلاع عامة مردم برسند تا استفاده از اين ابزار همگاني شود و به سلامت رواني جامعه كمك كند. در ضمن، وجود سياهه‌اي مناسب از اين نوع منابع، خانواده‌ها را از سردرگمي براي جستجوي كتاب مناسب رها مي‌سازد.
از طرف ديگر، چون ادبيات كودكان به طور غيرمستقيم به تربيت و پرورش كودكان و نوجوانان مي‌پردازد، ابزار مناسبي براي كمك به كساني است كه نيازهاي آنان ارضا نشده و به خودشناسي نرسيده‌اند و دچار مشكلات روحي هستند. كتاب‌هاي مناسبي كه به مسائل عاطفي، اجتماعي يا مذهبي پرداخته‌اند، ابزاري هستند براي درمان فرد مضطرب، وحشت‌زده، نگران و گوشه‌گير. او، با همانندسازي به شناخت ويژگي‌هاي شخصيتي خود مي‌پردازد و از مشكلات رهايي مي‌يابد. كتاب‌درماني، يكي از راه‌هاي درماني لذت‌بخش است كه ارزش تجربه و كتاب را مي‌شناساند و در تشويق به مطالعه مؤثر است.
بحث ارائه‌شده دربارة انواع نيازهاي كودكان و نوجوانان و ارضاي آن‌ها توسط منابع خواندني، به هر دو مورد فوق اشاره دارد. به عبارت ديگر، مطالعة كتاب‌هاي متناسب با نيازها، نه‌تنها از بروز بسياري از مشكلات رواني و شخصيتي در زندگي جلوگيري مي‌كند، بلكه در صورت بروز آن‌ها چه‌بسا مشكل‌گشا نيز باشد. استفاده از كتاب به عنوان ابزاري براي پيشگيري از مشكلات و براي برخورداري از سلامت رواني و درماني در برخي از دردهاي روحي يا براي رفع برخي از مشكلات، بايد مورد توجه كتابداران، روانشناسان، اولياي مدرسه و خانواده قرار گيرد. اين روش به جاي اينكه به بيان فايده‌هاي كتاب بسنده كند، بر كاربرد كتاب در زندگي تأكيد مي‌كند.
بايد يادآور شد كه ممكن است مسائل و مشكلاتي چند، روند استفاده از اين ابزار را دچار مشكل سازند. از جمله به چند مورد زير مي‌توان اشاره كرد:
1. بي‌علاقگي خواننده؛
2. پرداختن به مسائل سطحي در كتاب؛
3. نبود كتاب مناسب براي مشكلات يا نيازهاي گوناگون؛
4. نا آشنايي معرف و واسطه (والدين، كتابدار يا پزشك) با منابع مناسب، يا اطلاعات ضعيف آن‌ها نسبت به منابع؛
5. نا آشنايي يا شناخت ناقص واسطه‌ها از نيازها يا مشكلات روحي كودك و نوجوان.
بنابراين، ضروري است افرادي كه به عنوان واسطه بين كتاب و كودك و نوجوان فعاليت مي‌كنند ويژگي‌هاي زير را داشته باشند:
1. كتاب‌دوست باشند و شناخت مناسبي از ويژگي‌هاي كتاب مناسب داشته باشند؛
2. داراي تفكر تحليلگر باشند و بتوانند برداشت عميقي از محتوا و پيام (هاي) كتاب به‌دست آورند؛
3. با روانشناسي كودكان و نوجوانان آشنا باشند و نيازهاي سنين مختلف و مشكلات روحي آنان را بشناسند؛
4. با روش‌هاي كتابخواني و بحث و بررسي كتاب آشنا باشند و توانايي برگزاري جلسه‌هاي كتابخواني را داشته باشند.
منابع
بابايي، محمود. مباني نيازسنجي اطلاعات. اطلاع‌رساني، دوره 12، شماره4، 1376.
حجازي، بنفشه. ادبيات كودكان و نوجوانان، ويژگي‌ها و جنبه‌ها. تهران: روشنگران، 1374.
خمارلو (آهي)، توران. گذري در ادبيات كودكان. تأليف ليلي ايمن (آهي)، و مهدخت دوست‌آبادي، تهران: شوراي كتاب كودك، 1352.
رحيمي نيك، اعظم. تئوري نياز و انگيزش. تهران: دانشگاه آزاد اسلامي، 1374.
شعاري‌نژاد، علياكبر. روانشناسي رشد. ويرايش 5، تهران: اطلاعات، 1372.
شعاري‌نژاد، علياكبر. ادبيات كودكان، تهران، اطلاعات، 1364.
قرباني، ولي. بررسي نيازهاي اطلاعاتي دانش‌آموزان دبيرستاني شهر مشهد و ارزيابي توانايي مجموعه كتابخانه‌ها در برآوردن اين نيازها در سال تحصيلي 1379ـ 1378. پايان‌نامه كارشناسي ارشد. مشهد. دانشگاه فردوسي مشهد. دانشكده علوم تربيتي و روانشناسي، 1379.
مازلو، آبراهام. انگيزش و شخصيت. ترجمه احمد رضواني. مشهد: معاونت فرهنگي آستان قدس رضوي، 1367.
Gladding, Samuel T. and Claire Gladding. "The ABCs of bibliotherapy for school counselors." School Counselor, Sep 1991, vol. 39 (1), p.7-12.
Hayes, janice S. and Kim Amer. "Bibliotheray: Using fiction to help children in two populations discuss feelings." Pediatric nursing. Jan/Feb 1999. vil. 25 (1). p. 91-95.
Shechtman, Zipora and Rachel Nachshol. "A school-based intervention to reduce aggressive behavior in maladjusted adolescents." Journal of Applied Developmental Psychology. 1996, vol. 17. p.535-552.
منبع: نشريه كتابداري و اطلاع رساني /23-شماره سوم جلد 6
|
|
|
|