چكيده
از ابزارهاي مهم مديريت منابع انساني، طبقه¬بندي مشاغل است كه بر اساس آن، مشاغل بر حسب تشابه و همگوني وظايف و شرايط احراز، به طبقه¬ها و گروه¬هاي مختلف تقسيم مي¬شوند و كاركنان سازمان¬ها با توجه به نوع و ماهيت وظايفي كه بر عهده ‌دارند در اين طبقه¬ها قرار مي¬گيرند و به¬تبع آن از موقعيت¬ها، حقوق و مزاياي خاص هر گروه برخوردار مي¬شوند. مقالة حاضر با مرور پيشينة طبقه¬بندي مشاغل كشور، جايگاه فعلي حرفة كتابداري را در طبقه¬بندي مشاغل كشور و در ميان ديگر مشاغل بررسي مي¬كند.
كليدواژه¬ها: طبقه¬بندي مشاغل، طرح طبقه¬بندي مشاغل، طبقه¬بندي مشاغل كتابداري، كتابدار

مديريت منابع انساني ، به‌عنوان قلمروي حرفه‌اي و تخصصي از پديده‌هاي قرن بيستم است كه همزمان با افزايش تعداد كاركنان در مراكز بزرگ صنعتي و توليدي و افزايش امور مربوط به اين نيروهاي بالفعل، به¬طور مشخص از اوايل ۱۹۲۵ خودنمايي كرد. امروزه، با گذشت حدود يك قرن از شكل¬گيري قلمرو مديريت منابع انساني، بسياري از سازمان‌ها وظايف اين مديريت را به‌عنوان عامل اساسي در اجراي استراتژي‌هاي سازمان مي¬دانند و آن را به‌عنوان يك مزيت رقابتي در جهت تحقق رسالت و اهداف سازماني خود مطرح مي‌كنند. بر اين اساس، چندي است كه سازمان¬ها رسيدگي به امور مربوط به انسان‌ها را كه تقريباً بالاترين رقم هزينه‌هاي جاري هر سازمان (حدود 70 درصد) را تشكيل مي‌دهند (دعائي، 1384، ص. ۱۴)،در اولويت امور خود قرار داده‌اند.
نيروي انساني كارآمد و متعهد در يك سازمان با كردار و اعمال خويش و با تصميم‌گيري‌هاي صحيح و به‌موقع مي‌تواند سازمان را در رسيدن به هدف‌هاي خود ياري و از بروز زيان‌هاي مادي احتمالي جلوگيري كند. اين مهم زماني تحقق مي‌يابد كه هر يك از نيروهاي شاغل در سازمان، با توجه به اصول و قواعد علمي مديريت منابع انساني و بر اساس تجزيه و تحليل دقيق مشاغل، در جايگاه و طبقة درست سازماني خود قرار گرفته باشند. اين امر مستلزم طبقه‌بندي درست و منطقي مشاغل در سازمان‌هاست.
در نتيجة‌ طبقه‌بندي درست مشاغل است كه هر يك از كاركنان مي‌توانند با توجه به طبقه و جايگاهي كه در آن قرار مي‌گيرند و نوع و ماهيت وظايفي كه بر عهده ‌دارند، از موقعيت مناسب و حقوق و مزاياي منطقي و در نتيجه رضايت شغلي برخوردار باشند. اين مهم، در مورد شغل كتابداري كه از مشاغل مهم فرهنگي كشور محسوب مي¬شود و عمده حوزة فعاليت آن، حفظ ميراث فرهنگي كشور و ارائة خدمات اطلاع¬رساني به مراجعه¬كنندگان كتابخانه¬ها و مراكز اطلاع¬رساني است،نيز اهميت بسيار دارد. مقاله حاضر بر آن است با مرور پيشينة طبقه¬بندي مشاغل كشور، به¬طور عام و طبقه¬بندي شغل كتابداري به¬طور خاص ،جايگاه فعلي حرفة كتابداري را در طبقه¬بندي مشاغل كشور بررسي كند.

طبقه‌بندي مشاغل و ضرورت آن
طبقه‌بندي مشاغل عملياتي است كه بر اساس آن، مشاغل تجزيه و تحليل مي‌شوند و با توجه به وظايف و شرايط احراز هر يك، آن ها را بر حسب گروه‌ها و طبقات مختلف شغلي طبقه‌بندي مي‌كنند. اين عمليات، از ابتداي شكل‌گيري علمي در ايران، در قالب طرح طبقه‌بندي مشاغل اجرا شده است. طرح طبقه‌بندي مشاغل، راهنماي مدوّني است كه موقعيت مشاغل را در طبقات و درجات معيّن، مشخص كرده و حاوي شرح شغل، شرايط احراز شغل، روش ارزشيابي، جدول طبقات شغلي، جدول حقوق و دستمزد، آئين‌نامه‌هاي استخدامي مربوطه و نحوة پياده كردن طرح است (پسران قادر، 1385، ص. 33). به¬عبارتي ديگر، اين طرح، شرح رشته‌هاي شغلي، فهرست تخصيص، مقررات، دستورالعمل و آيين ‌نامة اجرايي مشاغل را در بر مي‌گيرد (رونق، 1386، ص. 14). در ادامه، به‌طور اختصار توضيحاتي در مورد برخي اصطلاحات كاربردي اين طرح ارائه مي‌شود:
طبقة شغلي : عبارت است از يك يا چند پست سازماني يا شغل مستمر كه از نظر وظايف و مسئوليت‌ها و دشواري انجام كار با يكديگر مشابه يا يكسان باشند، به‌نحوي كه بتوان آن ها را تحت عناوين طبقة واحدي قرار داد و شرايط احراز يكسان براي آن ها نوشت و حقوق مساوي به متصديان آنان پرداخت نمود.
رشتة شغلي : عبارت است از يك يا چند طبقة ‌شغلي كه از لحاظ نوع كار مشابه‌اند اما از لحاظ اهميت و دشواري وظايف و مسئوليت‌ها داراي درجات مختلف هستند،مانند كارگزين، كتابدار و ... . طبقة يك هر رشتة شغلي از لحاظ اهميت در پائين ‌ترين سطح و آخرين طبقه در بالاترين سطح آن رشتة شغلي قرار دارد.
شرح رشتة شغلي : عبارت از شرحي است كه مشخص‌كنندة وظايف، مسئوليت‌ها و شرايط احراز مشاغل قابل تخصيص به يك رشتة شغلي مشخص است و عنوان، تعريف، نمونه وظايف و مسئوليت‌ها، حداقل شرايط احراز، تاريخ تصويب و شمارة تشخيص كه خود مبين رسته، رستة فرعي، رشتة شغلي و طبقات مشاغل است، در بر مي‌گيرد.
شرايط احراز شغل : عبارت است از حداقل خصوصيات فكري، جسمي و يا ساير نيازهاي مربوط كه براي انجام وظايف و مسئوليت‌هاي پست‌هاي قابل تخصيص در آن رشتة شغلي در نظر گرفته مي‌شود.
شمارة تشخيص: يا كد رشتة شغلي از 7 رقم تشكيل شده است و از سمت راست به چپ بدين صورت است كه رقم اول: رسته، رقم دوم و سوم: رستة فرعي، رقم چهارم و پنجم: رشتة شغلي، رقم ششم و هفتم: تعداد طبقة شغلي.
گروه: مشخص‌كنندة سطوح مختلف طبقات شغلي است كه حداقل و حداكثر حقوق و طبقات شغلي مربوط را تعيين مي‌كند و به يكي از مراتب 20 گانة جدول موضوع مادة 1 قانون نظام هماهنگ پرداخت اشاره دارد.
رسته : عبارت است از مجموعه رشته‌هاي شغلي كه از لحاظ نوع كار، حرفه، رشتة تحصيلي و تجربي وابستگي نزديك دارند و همراه با هم طيف حرفه‌اي وسيعي را تشكيل مي‌دهند؛ مانند رستة اداري و مالي.
رستة فرعي : در يك رسته، رشته‌هاي شغلي كه از نظر نوع كار، حرفه و شرايط احراز وابستگي بيشتري دارند، در يك رستة فرعي قرار مي‌گيرند؛ مانند رستة فرعي امور مالياتي در رستة اداري و مالي.
تخصيص : عبارت است از قرار دادن پست مستخدم در طبقة شغلي مرتبط و سپس قرار دادن آن طبقه در يكي از گروه‌هاي جدول حقوقي (رونق، 1386، ص. 15).
با توجه به اين تعاريف و اجراي درست و دقيق طرح طبقه‌بندي، مشاغل از طريق تجزيه و تحليل وظايف و مسئوليت‌ها و بر حسب تشابه و عدم تشابه وظايف و مسئوليت‌ها در دسته‌ها و گروه‌هاي همگن قرار مي‌گيرند. به بياني ديگر، طبقه‌بندي مشاغل، دسته‌بندي يا تنظيم مشاغل را در گروه‌هاي مختلف بر مبناي تشابه وظايف و مسئوليت‌ها شامل مي‌شود به‌طوري كه رابطة صحيح و معقولي بين عوامل سه‌گانة زير برقرار باشد:
1. وظايف، اختيارات و مسئوليت‌هاي شغلي؛
2. شرايط احراز شغل؛
3. حقوق و دستمزد و مزاياي قابل پرداخت به هر گروه و طبقة شغلي (ميرسپاسي، 1373؛ دعائي، 1384).
طبقه‌بندي مشاغل وسيله و ابزاري براي حل مسائل و مشكلات مربوط به امور كارگزيني، رفع تبعيضات و اعمال نظرهاي شخصي در سازمان‌هاست و ساخت عقلائي سازمان، منطقي بودن سلسله مراتب اختيارات، تعيين و تفويض اختيارات و مسئوليت‌ها، امكان اعمال كنترل مالي و سازماني كه لازمه‌اش در دست داشتن ضابطه و استانداردهاي معين است (ميرسپاسي، 1373، ص. 97)، همگي لزوم اين ابزار را ضروري مي‌سازد. در بيان اهميت اين ابزار همين بس كه اليوز سي. شورت بيان مي‌كند: «بدون در دست داشتن طرح طبقه‌بندي مشاغل، كوركورانه و بدون استفاده از طرق علمي به استخدام يا حل مسائل متعدد و متنوع استخدامي اقدام كردن به آن مي‌ماند كه بدون در دست داشتن نقشه و مشخصات مهندسي، مبادرت به ساخت بنائي كرد» (در پسران قادر، 1385، ص. 17).

مراحل اجراي عمليات طبقه‌بندي مشاغل
امروزه، عمليات طبقه¬بندي مشاغل طبق مراحل زير انجام مي¬شود:
1. جمع‌آوري اطلاعات مشاغل: نخستين مرحله است كه با تجزيه و تحليل مشاغل و گردآوري داده‌هاي حاصل از آن صورت مي‌گيرد.
2. طبقه‌بندي پست‌ها و مشاغل: اين طبقه‌بندي اوليه بر مبناي وجوه تشابه‌ مشاغل و وظايف و شرايط احراز آن ها صورت مي‌گيرد به اين ترتيب كه مشاغل،ابتدا در طبقات كلي تخصصي يعني رسته‌هاي مختلف دسته‌بندي مي‌شوند، سپس هر رسته به طبقات جزئي يا رسته‌هاي فرعي‌تر تقسيم مي‌شود.
3. تهيه شرح طبقات: براي تخصيص يك يك مشاغل به هر طبقة شغلي، علاوه بر شرايط احراز مشاغل داخل طبقه، نمونه‌هايي از نوع كار، مسئوليت، درجة پيچيدگي كار در هر طبقه و بالاخره عنواني گويا براي هر طبقه انتخاب مي‌شود.
4. جاي دادن مشاغل: با توجه به شرح طبقات، مشاغل مختلف در طبقات مربوطه جاي مي‌گيرند.
5. گروه‌بندي مشاغل: با در نظر گرفتن چند گروه كلي براي تمام مشاغل، هر طبقة شغلي را بر حسب درجة اهميت آن در يكي از اين گروه‌ها قرار مي‌دهند.
6. رتبه‌بندي: در پايان، مشاغل در داخل هر گروه بر حسب درجة سهولت و دشواري شرايط احراز به چند رتبه يا پايه تقسيم‌بندي مي‌شوند (ميرسپاسي، 1373، ص. 102؛ رونق، ۱۳۷۹).
لازم به اشاره است، طبقه‌بندي مشاغل مانند ديگر اقدامات پرسنلي زيرمجموعة مديريت منابع انساني نمي‌تواند راكد و هميشگي باقي بماند. از آنجا كه اين امر وابسته به تجزيه و تحليل مشاغل است و مشاغل نيز، با توجه به تحولات جاري جامعه در حال تغيير و تحول هستند، طبقه‌بندي مشاغل را نيز تحت‌الشعاع قرار مي‌دهند. بنابراين، همگام با تحولات ناشي از علوم و فناوري‌ همچنين تغييرات در مسائل اداري و مديريت سازمان¬ها، طرح طبقه‌بندي مشاغل نيز بايد هر چند وقت يك‌بار مورد تجديدنظر و بازنگري مسئولان ذيربط قرار گيرد.

سابقة طبقه‌بندي مشاغل
جنبش طبقه‌بندي مشاغل به¬شكل مطرح در دنياي امروز، معلول انقلاب صنعتي در جوامع غربي است و نزديك به دو قرن است كه در كشورهاي صنعتي غرب از آن به‌عنوان ابزار مديريت منابع انساني در سازمان‌ها، به‌ويژه بخش‌هاي دولتي، استفاده شده و به‌تدريج رو به تكامل و بهبود بوده است. از بين كشورهاي صنعتي دنيا، ايالات متحدة آمريكا و انگلستان كه در بسياري فنون مديريتي پيشرو بوده‌اند، در امر طبقه‌بندي مشاغل نيز نخستين گام‌ها را برداشته‌اند. اين جنبش در بخش‌هاي دولتي اين دو كشور آغاز شد و برخلاف بخش‌هاي خصوصي كه در راستاي طبقه¬بندي مشاغل توجه خاص به كارائي و بازدهي داشتند، كاركنان خدمات دولتي اين دوكشور به‌ مسئلة حقوق مساوي در مقابل كار مساوي اصرار بيشتري داشتند (ميرسپاسي، 1373، ص. 107).
طبقه‌بندي مشاغل در ايالات متحدة آمريكا، سال 1۸۵۳ با تقاضا از كنگره براي تعيين نوع و ماهيت وظايف كارمندان دولت و پرداخت حقوق بر اساس آن آغاز شد و سال‌هاي بعد در جهت طبقه‌بندي مشاغل دولتي، بنيانگذاري نظام شايستگي، پرداخت حقوق مساوي، تشكيل كميته‌ها و كميسيون‌هاي ذيربط امر، طبقه‌بندي مشاغل روز به روز رشد خود را دنبال كرد. سابقة اين امر در انگلستان به سال 1850 و لغو قانون وراثت مشاغل در اين كشور باز مي‌گردد. دولت انگلستان، براي هدايت امور پرسنلي، هيئت‌هايي را مأمور مطالعه و بررسي نظام قديم استخدامي كشور خود كرد تا با توجه به اصل لياقت و شايستگي، تجديدنظرهايي در آن به‌عمل آورند.
مطالعه و بررسي نظام طبقه‌بندي مشاغل در اين دو كشور پيشگام نشان داد كه يك تفاوت اساسي در نحوة عملكرد دو كشور وجود داشت كه خود دو نظرية كلي را در روش طبقه‌بندي مشاغل و به‌كار گماردن نيروهاي انساني به‌وجود آورده است:
1. تطبيق فرد با شغل: بدين ترتيب كه ويژگي‌ها، وظايف و شرايط احراز شغل بدون توجه به استعدادهاي افراد شاغل مشخص مي‌گردد. به‌عبارتي، مشاغل و مشخصاتشان تعيين مي‌شوند و بر اساس آن طبقه‌بندي صورت مي‌گيرد (روشي كه در كشور آمريكا استفاده شد).
2. تطبيق شغل با فرد: عكس مورد قبلي، نيروي انساني موجود بررسي مي‌شوند و بنابر توانايي‌ها و استعداد‌هاي افراد طبقه‌بندي مشاغل صورت مي‌گيرد و وظايف مختلف به گروه¬هاي افراد محول مي‌شوند (شيوة مورداستفاده در انگلستان).
از آنجا كه در روش دوم، مشاغل و طبقه‌بندي مشاغل وابسته به افراد شاغل و به‌نوعي توانايي‌ها و استعدادهاي آنان است، شيوة مناسبي براي رده‌بندي مشاغل و حتي شناخت مشاغل نيست، چرا كه مهارت‌ها و استعدادهاي فرد شاغل به‌نوعي در ماهيت و نوع شغل تغيير ايجاد مي‌كند. پياده كردن اين نوع نظام فقط در قشرهاي خاصي از سازمان از جمله كادر مديريتي امكان‌پذير است كه به نيروي فكر، بيش از تخصص نياز دارند و امور مديريتي سازمان را برعهده ‌دارند (ميرسپاسي، 1373؛ پسران قادر، 1385).

تاريخچة طرح در ايران
جنبش طبقه‌بندي مشاغل در ايران نيز در بخش دولتي آغاز شد، ولي شركت ملي نفت ايران كه توسط متخصصان انگليسي و تحت تأثير امور استخدامي آن كشور اداره مي‌شد، نخستين سازمان ايراني بود كه به طرح طبقه‌بندي و ارزشيابي مشاغل دست زد. به‌هر ترتيب، بر اساس نخستين قوانين استخدامي كشور كه در سال 1301 در 5 فصل و 74 ماده تصويب شده بود، قوانيني در زمينه‌هاي مختلف اداري از جمله طبقه‌بندي مشاغل در كشور پايه‌ريزي شد و مشاغل از ساده‌ترين تا پيچيده‌ترين مرتبه به اين ¬ترتيب دسته‌بندي شدند: ۱. ثباتي؛ ۲. منشي سوم؛ ۳. منشي دوم؛ ۴. منشي اول؛ ۵. مديريت شعبه؛ ۶. مديريت دايره؛ ۷. معاونت اداره؛ ۸. رياست اداره؛ ۹. مديريت كل (رونق، ۱۳۸۶؛ ميرسپاسي؛ 1373).
مسلم است كه اين طبقه¬بندي، خاص آن دوره و با توجه به مشاغل آن زمان انجام شد. در پي توسعه و گسترش تجارت و صنعت در كشور و عدم همخواني قوانين استخدامي¬، به¬خصوص طبقات شغلي با اين تحولات، طي سال‌ها ناهماهنگي‌هايي در حقوق و دستمزد كاركنان در بخش دولتي مشمول اين قوانين به‌وجود آمده بود، به‌طوري كه اين قانون به‌سرعت كاربرد خود را از دست داد. در جهت سامان بخشيدن به وضعيت نابسامان حقوق و دستمزد كاركنان بخش دولتي و ناهماهنگي در شالودة نظام رتبه‌بندي مشاغل، ادارة امور استخدامي كشور كه در وزارت دارائي (مالية وقت) متمركز بود، براي تحقق اهداف خود، «سازمان طبقه‌بندي مشاغل» را تشكيل داد كه پس از چند مرحله تغيير در اين سازمان، در نهايت در قانون استخدام كشوري، «سازمان امور اداري و استخدامي كشور» با وظايف قانوني جديد جايگزين آن شد (رونق، 1386، ص. 13).
در سال¬هاي ۱۳۴۷ و ۱۳۵۲، در راستاي پيشنهاد و تصويب پست¬هاي سازماني وزارتخانه¬ها و موسسات دولتي در جهت سروسامان دادن به وضع كاركنان اين مراكز، طرح طبقه‌بندي و ارزشيابي مشاغل تطبيق حقوق و مزاياي كاركنان دولت با مفاد قانون استخدام كشوري طي دو مرحله اجرا شد. در مرحلة دوم طرح در تاريخ ۱/۷/ ۱۳۵۲، مجموعة شرح رشته‌هاي شغلي دستگاه‌هاي دولتي مشمول قانون استخدام كشوري در هفت مجموعه و يك جلد آئين‌نامة اجرايي طرح طبقه‌بندي مشاغل تهيه و براي اجرا به دستگاه‌هاي دولتي ابلاغ گرديد. در اين مجموعه، 7 رستة شغلي در طرح عمومي طبقه‌بندي و ارزشيابي مشاغل دولتي به¬شرح زير تعيين شد:
1- امور آموزشي و فرهنگي؛
2- امور اجتماعي،
3- امور اداري و مالي؛
4- امور بهداشتي و درماني؛
5- امور خدمات؛
6- امور كشاورزي؛ و
7- امور فني و مهندسي.
پس از آن، كاركنان دولت كه در مرحلة اول طرح، در گروه¬هاي موقت هفتگانة جدول حقوقي قرار گرفته بودند، مطابق اين رسته¬ها تبديل وضعيت شدند. در اين طرح، معلمان، پزشكان و هنرمندان، هر يك از طرح¬هاي ارزشيابي و رشته¬هاي شغلي جداگانه‌اي برخوردار بودند (پسران قادر، 1385؛ رونق، ۱۳۷۹).
وضعيت كنوني طرح در ايران
با توجه به مسائل و شرايط حاكم بر نظام ادراي كشور، يك بار در سال 1356 و دفعات ديگر طي سال‌هاي 1361 تا 1363، در مجموعه‌ رسته‌هاي طرح عمومي طبقه‌بندي و ارزشيابي مشاغل اصلاحات كلي صورت گرفت و رسته‌هاي مذكور تجديدنظر شدند. به موجب اين اصلاحات، 7 رستة شغلي به 8 رسته به¬شرح زير تغيير يافتند:
1. رستة آموزشي و فرهنگي (شامل 75 رشتة شغلي)؛
2. رستة اداري و مالي (شامل 56 رشتة شغلي)؛
3. رستة امور اجتماعي (شامل 90 رشتة شغلي)؛
4. رستة بهداشتي و درماني (شامل 70 رشتة شغلي)؛
5. رستة خدمات (شامل 18 رشتة شغلي)؛
6. رستة كشاورزي و محيط زيست (شامل 13 رشتة شغلي)؛
7. رستة فني و مهندسي (شامل 127 رشتة شغلي)؛ و
8. رستة فناوري اطلاعات (شامل 61 رشتة شغلي) (رونق، 1386، ص. 217).
همچنين، با گذشت زمان و طي سال‌هاي اخير، اصلاحات متعددي در ماده قوانين استخدام كشوري و آئين‌نامه‌هاي اجرايي آن، به‌خصوص با ادغام دو سازمان «امور اداري و استخدامي كشور» و «سازمان برنامه و بودجه» و ايجاد «سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور»، صورت گرفته است. علاوه بر تغييرات كلي، همواره برخي از رشته‌هاي شغلي در طرح طبقه‌بندي و ارزشيابي مشاغل اصلاح شده¬اند و يا تغيير يافته‌اند؛ در مواردي نيز رشته‌هاي جديد به مجموعه اضافه شده و يا رشته¬هايي از آن حذف شده‌اند.

پيشينة طبقه‌بندي مشاغل كتابداري
مديريت كل برنامه¬ريزي آموزشي سازمان امور اداري و استخدامي كشور، پيش از اجراي مرحلة دوم طرح طبقه¬بندي و ارزشيابي مشاغل، نامه¬اي در تاريخ ۵۰/۷/۱۲ به¬منظور تهيه فهرست طبقات و شرح وظايف كتابدار و كمك¬كتابدار در آن زمان به كتابخانة ملي وزرات فرهنگ و هنر ارسال مي¬كند. كتابخانة مذكور نيز نامه را جهت تهيه پاسخ به انجمن كتابداران ايران ارسال مي¬نمايد. علي سينائي، رياست وقت انجمن، در پاسخ به آن نامه مطلبي تحت عنوان «طرح مقدماتي تعيين وظايف مختلف كتابداران در ايران»‌ خطاب به آن مديريت مي‌نويسد. وي، با اشاره به عدم توصيف دقيق از مفهوم كتابدار و كمك‌كتابدار و نبود شرح وظايف اين گروه در آن زمان، طبقه‌بندي گروه‌هاي مختلف كتابدار را با توجه به دانش‌آموختگان آن دوره (در مقاطع فوق¬ليسانس، ليسانس، فوق¬ديپلم، و كهاد كتابداري) در سه طبقة كتابدار متخصص، كتابدار پاية يك و كتابدار پاية دو و يا كتابدار پاية يك، پاية دو و پاية سه پيشنهاد مي‌كند و وظايف هر گروه را به تفصيل شرح مي‌دهد.
وي در استفاده از لفظ كتابدار و كمك‌كتابدار براي دانش‌آموختگان آن زمان، افراد داراي فوق‌ليسانس و ليسانس كتابداري را كتابدار و دوره‌هاي پائين‌تر را كمك‌كتابدار مي¬نامد. وظايفي كه براي هر يك از اين گروه كتابداران پيشنهاد مي¬كند اينگونه است كه كتابداران فوق‌ليسانس براي ادارة كتابخانه‌هاي بزرگ عمومي و دانشگاهي و اختصاصي تربيت شوند و ادارة اين كتابخانه‌ها و وظايف حرفه‌اي آن ها را به‌عهده بگيرند و كار كتابخانه‌ها را با همكاري گروهي كتابدار متخصص و غيرمتخصص ديگر انجام دهند. كتابداران ليسانسيه، به‌طور كلي براي ادارة كتابخانه‌هاي آموزشگاه‌ها و كتابخانه‌هاي عمومي كوچك شهرستان‌ها و روستا‌ها در نظر گرفته شده‌اند. كتابداران فوق ديپلم و كهاد كتابداري بيشتر براي كمك به گروه ديگر در امور فني و خدماتي كتابخانه‌ها در نظر گرفته شده‌اند (سينائي، ۱۳۵۰).
در همين راستا، شمالي در پايان‌نامة كارشناسي ارشد خود در سال تحصيلي 135۱-135۲، با عنوان «شرح وظايف و طرح طبقه‌بندي مشاغل كتابداري» تمامي مشاغل كتابداري آن زمان را تجزيه و تحليل مي¬نمايد، هر يك را بر اساس ضوابط تعيين طبقه و با در نظر گرفتن سه دسته كتابخانه‌هاي بزرگ و متوسط و كوچك، با عناوين مشخص در 4 طبقة عمده طبقه‌بندي مي¬كند و شرايط احراز مشاغل هر طبقه را به آن مي¬افزايد. طبقه¬بندي وي به اين گونه است كه كتابداران طبقة ۴ با شرط دارا بودن مدرك فوق ليسانس كتابداري، مديريت كتابخانه¬ها و سرپرستي بخش¬هاي كتابخانه؛ كتابدار طبقه¬هاي ۳ و ۲ با شرط دارا بودن مدرك ليسانس كتابداري، وظايف و مسئوليت¬هاي تخصصي و حرفه¬اي كتابخانه؛ و بالاخره كتابدار طبقة ۱ با شرط دارا بودن فوق ديپلم كتابداري و يا تجربة كار در كتابخانه، عهده¬دار وظايف و مسئوليت¬هاي نيمه¬حرفه¬اي و غيرحرفه¬اي كتابخانه هستند.
از طرفي، كميتة حقوقي انجمن كتابداران ايران نيز سال ۱۳۵۲، در تكميل طرح مقدماتي ارسالي از سوي رياست وقت انجمن به مديريت مذكور در سازمان امور اداري و استخدامي، فهرست مرتبه¬هاي مختلف كتابداري، وظايف و حداقل شرايط احراز هر مرتبه را به¬تفصيل تهيه مي¬كند. در آن فهرست، كتابداران در ۱۰ مرتبه طبقه¬بندي مي¬شوند كه به¬ترتيب و بر اساس سهولت امور محوله ۳ كمك¬ كتابدار و ۷ كارشناس كتابداري را در بر مي¬گيرد. شرايط احراز ۳ كمك¬ كتابدار، تحصيلات دوره متوسطه و وظايف محوله به آن ها نيز امور غيرتخصصي و غيرحرفه¬اي كتابخانه بوده است. شرايط احراز كارشناسان كتابداري ۱ تا ۷ نيز دارا بودن مدرك كارشناسي تا دكتراي كتابداري بوده است و بر اساس نوع مدرك تحصيلي، وظايف و مسئوليت¬هاي تخصصي و حرفه¬اي امور و بعضاً مديريت كتابخانه را عهده¬دار بوده‌اند (كميتة حقوقي انجمن كتابداران ايران، ۱۳۵۲).
سرانجام، سازمان امور اداري و استخدامي كشور در تاريخ ۱۳۵۳/۲/۲۵، با تغييراتي در فهرست ارسالي كميته حقوقي انجمن، آن را با ¬شكل و قالب «شرح وظايف» به تصويب مي¬رساند و براي سازمان¬هاي مربوطه ارسال مي¬كند. در طرح تصويب شدة آن سازمان، كتابداران همچنان در ۱۰ طبقه و فقط با نام كتابدار و نه كمك¬ كتابدار يا كارشناس كتابداري دسته¬بندي شده¬اند. البته وظايف و شرايط احراز تخصصي¬تر شده¬اند به¬گونه¬اي كه از شرايط احراز كتابداران طبقات اول گذراندن دوره¬هاي كتابداري بوده است و برخي وظايف نيمه¬حرفه¬اي كتابداري جزو وظايفشان قرار مي¬گيرد(سازمان امور اداري و استخدامي كشور، ۱۳۵۳).
نگاهي به پيشنهادات مندرج در نامة سينائي و پايان‌نامة شمالي كه به نظر نخستين كارهاي انجام شده در زمينة طبقه‌بندي مشاغل كتابداري هستند، نشان مي¬دهد كه هر دو نوع طبقه‌بندي با توجه به گستردگي جامعة كتابداري آن زمان معقول و منطقي و بعضاً علمي بوده¬اند. اين دو اثر، همچنين طرح پيشنهادي كميتة حقوقي انجمن كتابداران حاوي پيشنهادهاي سازنده و مؤثر در طبقه‌بندي مشاغل كتابداري آن دوره بوده¬اند، به¬گونه¬اي كه سازمان امور اداري و استخدامي كشور با ايجاد تغييراتي در طرح اخير با كليات آن موافقت كرده، بر اساس آن طرح طبقه¬بندي و شرح وظايف و شرايط احراز طبقات مختلف كتابداري را تصويب مي¬كند. از آنجا كه اين طبقه‌بندي¬ها¬ و شرح شغل¬هاي مندرج در آن ها كه هر يك به‌گونه‌اي وارد جزئيات فعاليت‌هاي كتابخانه‌هاي دهة 50 شده و تقريباً تمامي فعاليت‌هاي انواع كتابخانه‌هاي آن زمان را از جزئي‌ترين تا بالاترين سطح در بر مي‌گيرند، طبقه‌بندي درست و معقولي هستند.

جايگاه فعلي كتابداري در طرح‌ طبقه‌بندي مشاغل ايران
از ابتداي اجراي طرح عمومي طبقه‌بندي و ارزشيابي مشاغل كشور، شغل كتابداري با عنوان شغلي «كتابدار» در رستة آموزشي و فرهنگي طرح طبقه‌بندي مشاغل كشوري قرار گرفته است. رستة آموزشي و فرهنگي، نخستين رسته از مجموعه رسته‌هاي طرح طبقه‌بندي است كه 75 رشتة شغلي را در سه‌ رستة فرعي تربيت بدني، امور تخصصي آموزشي و فرهنگي، و مديريت آموزشي و فرهنگي در بر مي‌گيرد. عنوان شغلي «كتابدار» در رستة فرعي مديريت آموزشي و فرهنگي و در ميان رشته‌هاي شغلي¬اي همچون مدير امور فرهنگي، كارشناس امور فرهنگي، كاردان امور فرهنگي، بررس كتاب، باستان‌شناس، ‌موزه‌دار، ... قرار گرفته است. اين رشته با شمارة‌ تشخيص 10-1050501 در طرح طبقه‌بندي چنين تعريف شده است:
‌«اين عنوان در برگيرندة پست‌هايي است كه متصديان آن ها انجام امور مربوط به تنظيم كتب در قفسه‌ها، تدوين و ماشين‌ كردن فيش‌هاي كتابخانه، تعيين كتب لازم براي تكميل يك طبقه كتاب يا يك كتابخانه، ايجاد و توسعه و تكميل كتابخانه‌ها و يا طرح‌ريزي، هماهنگي، اجرا و سرپرستي فعاليت‌هاي فوق را عهده‌دار مي‌باشند. اين رشته متشكل از 10 طبقه مي‌باشد كه به‌ترتيب در گروه‌هاي 7 الي 16 جدول حقوقي تخصيص مي‌يابند» (شركت تعاوني سازمان معين ادارات، 138۵، ج. 4، ص. 123).
در ادامة مطلب، به نمونة وظايف و مسئوليت‌هاي اين رشتة شغلي به‌ ترتيب از ساده‌ترين و سهل ‌ترين وظايف تا تخصصي ¬ترين و به¬گونه¬اي مشكل ¬ترين آن ها اشاره شده است. شرايط احراز اين شغل نيز از نظر تحصيلات و تجربه اين گونه اشاره شده است: دارا بودن دانشنامة دكترا، فوق‌ليسانس، ليسانس يا گواهي‌نامه فوق ديپلم در يكي از رشته‌هاي تحصيلي (كتابداري، علوم كتابداري و اطلاع‌رساني و برنامه‌ريزي كتابداري) و حصول تجارب مربوط طبق جدول شرايط احراز (رونق، 1386، ص. 269؛ شركت تعاوني سازمان معين ادارات ، 138۵، ج. 4، ص. 123-124).
همانگونه كه اشاره شد،اين طبقه‌بندي خاص مشاغل وزارتخانه‌ها و مراكز و مؤسسات دولتي است. از طرفي، مركز برنامه¬ريزي و آموزش نيروي انساني وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نيز در جهت تدوين شرح وظايف و شرايط احراز مشاغل غيردولتي، مشاغل كتابداري را در ۶۲ عنوان فهرست كرده است. در اين فهرست علاوه بر عنوان شغل و تعريف آن، توانايي¬هاي مورد نياز، شرح وظايف و شرايط احراز هر يك از مشاغل به ¬تفصيل بيان شده است. مشاغل تعريف شده در حرفة كتابداري از بالاترين تا پائين¬ترين مرتبه فهرست شده است. نگاهي به اين فهرست، از ديد فلسفة طبقه¬بندي مشاغل نشان مي¬دهد كه طبقه¬بندي مشاغل اين گروه با نگاهي دقيق و ريزبينانه انجام شده است به¬طوري كه به جزئي¬ترين كارها و مشاغل كتابخانه نيز در آن اشاره شده است. نكتة جالب توجه در اين فهرست قرارگيري بخشي با نام مديريت اطلاعات در ميان مشاغل كتابداري و زيرمجموعة آن كه ظرافت و دقت ¬نظر كارشناسان تأليف كتاب را به حرفة كتابداري با توجه به تحولاتي كه در آن صورت گرفته است، نشان مي¬دهد.

جمع‌بندي
مقايسة دسته‌بندي انجام گرفته براي مشاغل دولتي و غيردولتي توسط سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي نشان مي‌دهد كه به ‌نظر مركز برنامه‌ريزي و آموزش وزارت فرهنگ در اين امر موفق‌تر عمل كرده است. اگر چه شايد دليل اين تفاوت در كاربردي و اجرايي بودن طبقه‌بندي‌ها در اين دو مركز بوده است، به‌طوري كه طرح‌ طبقه‌بندي سازمان مديريت، طرحي اجرايي و كاربردي بوده است درحالي‌ كه طرح وزارت فرهنگ طرحي مكتوب و پيشنهادي بوده است و شايد در بسياري موارد هم اجرا نشده باشد. اما اين امر، مسئلة عدم همخواني و هماهنگي جايگاه كتابداري را در طبقه‌بندي مشاغل كشور موجه نمي‌كند.
گرچه قرارگيري شغل كتابدار در رستة آموزشي و فرهنگي طرح طبقه¬بندي مشاغل كشور نگاه مثبت به اين طرح را مي¬طلبد، تنوع در مشاغل كتابداري و تمايزي كه اين تنوع در سهولت و سختي كارهاي كتابداري ايجاد مي¬كند، جايگاه رشتة كتابداري را در اين رسته و برخورداري از حقوق برابر با ديگر رشته¬هاي فرهنگي اين گروه زير سوال مي¬برد. باوجودي¬ كه مشاغل در طرح طبقه¬بندي بر اساس سختي و دشواري در گروه‌هاي مشابه طبقه¬بندي شده¬اند، به¬نظر مي¬رسد به‌ صرف تشابه كار از نظر فرهنگي¬ بودن امور، نبايد اين مشاغل رااز نظر حقوقي يكسان فرض كرد. البته تجزيه و تحليل مشاغل هر يك از شغل¬هاي اين رسته نياز به تحقيق و بررسي بيشتر و بعضاً قياس دقيق¬تر دارند. ولي، نگاهي به تنوع فعاليت¬هاي متنوع رشته و شغل كتابداري از سفارشات و فهرستنويسي گرفته تاامانت و نشريات واطلاع¬رساني نشان مي‌دهد كه هر يك با توجه به تنوع كتابخانه¬هاي مختلف در كشور از ميزان سهولت و سختي متفاوتي در امور برخودارند.
باوجودي¬ كه، برخي دستگاه¬ها با توجه به ماهيت كارشان از كتابخانه¬هاي بزرگ و به ¬تبع آن كتابداران متخصص درگير امور كاملاً حرفه¬اي و بعضاً مشكل نسبت به كتابخانه¬هاي كوچك¬تر برخوردارند، همگي مشمول اين قانون و حقوق و مزاياي آن هستند. از طرفي، بررسي ويرايش¬هاي مختلف طرح عمومي طبقه‌بندي و ارزشيابي مشاغل نشان مي‌دهد كه عنوان، تعريف ، شرح وظايف و شرايط احراز رشتة شغلي «كتابدار» از ابتداي اجراي طرح تاكنون به¬همين صورت بوده و تغييري نكرده است. همان¬طور كه پيشتر اشاره شد،طبقه‌بندي مشاغل از آنجا كه مانند ديگر اقدامات پرسنلي به افراد شاغل و وضعيت شغلي و مكاني شغل آن ها وابسته است،بايد هر چند وقت يك¬ بار مورد بازنگري و تجديد نظر قرار گيرد.
به نظر مي¬رسد با توجه به تحولات ناشي از فناوري¬هاي روز در محيط كتابخانه¬ها و در راستاي تغييراتي كه در مشاغل كتابداري صورت گرفته است،همچنين تنوع انواع كتابخانه‌ها ، بايد هر چه زودتر تدابيري انديشيد. فعاليت‌هايي كه امروزه در بخش‌هاي مختلف يك كتابخانة بزرگ سازماني انجام مي‌گيرد قابل مقايسه با فعاليت‌هاي يك كتابخانة كوچك نيست. تنوع فعاليت‌ها و لزوم دارا بودن تخصص در انجام فعاليت‌هاي كتابخانه‌هاي بزرگ و به ‌تبع آن سختي و اهميت كار اين نوع كتابخانه‌ها، طبقه‌بندي‌ايي متفاوت از كتابخانه‌هاي كوچك را مي‌طلبد كه برخي امور تخصصي در آن ها به ‌صورت غيربنيادي و با الگوبرداري و نسخه‌برداري از كتابخانه‌هاي بزرگي همچون كتابخانة ملي انجام مي‌گيرد. بنابراين، پيشنهاد مي¬شود كليه مشاغل كتابداري در انواع كتابخانه¬هاي فعال در كشور به¬شكل دقيق¬تر تجزيه و تحليل شوند، سپس شرح وظايف هر كدام تدوين شود و بر اساس آن طبقه¬بندي اين مشاغل، با توجه به انواع كتابخانه‌ها و انواع مشاغل حوزه، در طرح طبقه¬بندي و ارزشيابي مشاغل كشور مورد بازبيني قرار گيرند.

منابع
- پسران¬قادر، مجيد. دري‍چ‍ه‌اي‌ ب‍ه‌ م‍دي‍ري‍ت‌ م‍ن‍اب‍ع‌ ان‍س‍ان‍ي‌: طب‍ق‍ه‌ب‍ن‍دي‌ و روش‍ه‍اي‌ اص‍ل‍ي‌ ارزش‍ي‍اب‍ي‌ م‍ش‍اغ‍ل‌. ت‍ب‍ري‍ز: اف‍ق‌ دان‍ش ، ۱۳۸۵.
- دعائي، حبيب¬الله. م‍دي‍ري‍ت‌ م‍ن‍اب‍ع‌ ان‍س‍ان‍ي‌ (ن‍گ‍رش‌ ك‍ارب‍ردي‌). م‍ش‍ه‍د: ب‍ي‍ان‌ ه‍داي‍ت‌ ن‍ور، ۱۳۸۴.
- رونق، يوسف. طرح طبقه‌بندي و ارزشيابي مشاغل مستخدمين دستگاه‌هاي اجرايي مشمول قانون نظام هماهنگ پرداخت... . تهران: فرمنش، ۱۳۸۶.
- رونق، يوسف. ت‍اري‍خ‍چ‍ه‌ طب‍ق‍ه‌ب‍ن‍دي‌ و ارزش‍ي‍اب‍ي‌ م‍ش‍اغ‍ل. تهران: م‍رك‍ز آم‍وزش‌ م‍دي‍ري‍ت‌ دول‍ت‍ي‌، ۱۳۷۹.
- ميرسپاسي، ناصر. مديريت منابع انساني و روابط كار. تهران: مرواريد، ۱۳۷۳.
- سازمان امور اداري و استخدامي كشور. طرح مصوبه حاصل از طبقه¬بندي مشاغل كتابداري، ۱۳۵۳ [پلي¬كپي].
- سينائي، علي. طرح مقدماتي تعيين وظايف مختلف كتابداران در ايران. تهران: انجمن كتابداران ايران، ۱۳۵۱.
- شركت تعاوني سازمان معين ادارات. طرح طبقه¬بندي و ارزشيابي مشاغل وزارتخانه¬ها، ... (با آخرين اصلاحات- سال ۱۳۸۵): ج. ۲. م‍ج‍م‍وع‍ه‌ ش‍رح‌ رش‍ت‍ه‌ه‍اي‌ ش‍غ‍ل‍ي‌ رش‍ت‍ه‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ي‌ و آم‍وزش‍ي‌. ت‍ه‍ران: ش‍رك‍ت‌ ت‍ع‍اون‍ي‌ س‍ازم‍ان‌ م‍ع‍ي‍ن‌ ادارات‌، ۱۳۸۵.
- شمالي، كبري. شرح وظايف و طرح¬ طبقه¬بندي مشاغل كتابداري. پايان¬نامة¬ كارشناسي ارشد كتابداري. دانشكده علوم تربيتي دانشگاه تهران، ۱۳۵۱-۱۳۵۲.
- كميتة حقوقي انجمن كتابداران ايران. شرح وظايف و طبقه¬بندي مشاغل كتابداري. انجمن كتابداران ايران، ۱۳۵۲ [جزوه].
- مركز برنامه¬ريزي و آموزش نيروي انساني وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي. فرهنگنامة مشاغل فرهنگي: ج. ۱. شرح وظايف و شرايط احراز مشاغل غيردولتي. تهران: آن، ۱۳۸۳.


نويسنده:
 زهرا تهوري (كارشناس ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران ztahavori@yahoo.com )