تاريخ و زمان
جمعه 10 فروردين 1403  
  جستجو
  بازديدها
تعداد بازديد از سايت: 1012205
تعداد بازديد اين بخش: 11023
در امروز: 358
اين بخش امروز: 13

  شعر
شعر در ايران پيش از اسلام
اشاره :
  1. شايد تا قبل از قرن نوزدهم در سراسر جهان يكي از ذاتيات شعر موزون بودن و آهنگين بودن آن بود ديدگاهي كه تا هم اكنون نيز به رغم تغيير بسيار در ذائقه ادبي انسان مدرن كماكان اهميت خود را مخصوصا در ادبيات فارسي و عربي حفظ كرده است . هنوز هم براي ما شعري ويژگي هاي حرفه اي تري دارد كه وزن عروضي داشته باشد .
  2. عروض علمي است كه درباره اوزان و بحور اشعار و ميزان منظوم بودن سخن بحث مي كند . عروض بر وزن فعول در حقيقت اسم مفعول به معناي " معروض عليه" است يعني آنچه شعر به آن عرضه مي شود  تا موزون و ناموزون بودن آن باز شناخته شود. اين علم در ادبيات عرب و فارسي بسيار دقيق و عميق است اما با وجود تفاوت هاي زياد ماهيت زبانهاي لاتيني- براي مثال- در زبان انگليسي  هم به نوعي عروض بر مي خوريم . در ادبيات انگليسي عروض علاوه بر وزن كلي شعر به ديگر جنبه هاي فني نظم مثل قافيه ، پاره شعر و حتي جناس آوايي هم مي پردازد ، اين در حالي است كه هر كدام از موضوعات ياد شده در ادبيات فارسي براي خود شاخه اي مجزا و علمي دارند .
  3. تبياد در تلاش خود براي ايجاد آشنايي هرچه بيشتر  شما عزيزان با ادبيات ايران و جهان سلسه مباحث " عروض بياموز " را به تناوب ارائه خواهد كرد و شما را با نحوه سنجش وزن شعر و و تشخيص اوزان شعر فارسي آشنا خواهد ساخت .
  4. و بهترين نقطه را براي شروع ، نقطه شروع شعر فارسي ديديم! ازين رو پيشنهاد ما به شما مطالعه اجمالي در شكل گيري شعر فارسي است كه از كتاب " شناخت شعر " تقديمتان مي كنيم .
 
شعر در ايران پيش از اسلام
شعر كلامي است تنيده ز دل كه در آن نوعي از وزن بتوان يافت. زيرا «در هر يك از زبانهاي دنيا، اگر شعري هست، موزون است و شعر بي وزن يا منثور از مخترعات شعراي قرن نوزدهم فرانسه بوده و تجدد خواهان زبانهاي ديگر، از ايشان اقتباس كرده اند.»( وزن شعر فارسي، دكتر پوريز ناتل خانلري، ص 6)
اين شيوه ي سخن از ديرباز در كشور ما مورد قبول بوده است و بي سبب نيست كه زردشت پيامبر باستاني، رازها و نيازهاي آسماني خويش «گاثاها» را با اهورامزدا به كلام منظوم بيان داشته است. لفظ گاثا خود نيز به معني سرود است و بخشي از اوستان كه گاثه ها خوانده مي شود اشعاري است موزون، كه نوعي از تركيب بندهاي بدون بند است و از يازده تا نوزده سيلاب پديد آمده است(شعر در ايران، شادروان بهار، ص 73.)
 از گاثه ها كه بگذريم، يشتها نيز منظوم است ولي اوزان آن با گاثه ها يكسان نيست. وزن شعر در بيشتر پشتها هشت هجايي(1) است و در ميان آنها اشعار ده و دوازده هجايي نيز يافته اند. افسوس كه از روزگار ماد و هخامنشي و اشكاني سرودهايي بر جاي نمانده است تا بتوانيم درباره شعر در آن زمانها بدرستي داوري كنيم. اگرچه برخي از محققان برآنند كه عبارتهايي كه در آغاز چند كتبيه ي هخامنشي تكرار شده سرود يا دعايي منظوم است(يك قطعه ي منظوم در پارسي باستان، از شادروان دكتر محمد معين) ولي اين نكته نمي تواند مبين چگونگي و ماهيت شعر در آن روزگاران باشد. خوشبختانه از عهد ساساني كلام منظوم كم نيست و آنچه از آن ايام برجاي مانده مي تواند چراغ راه قضاوت راستين قرار گيرد. نخستين سخني كه از آن روزگاران نشاني از شعر دارد كلام «ماني» است كه برخي دوازده هجايي و بعضي نه هجايي است. شعر دوازده هجايي ماني شايد از كتاب شاپورگان وي باشد، زيرا «ماني»؛ كتب خود را به خط و زبان «سرياني» نوشته، جز شاپورگان كه به فارسي تدوين شده است. اين كتاب تا روزگار ابوريحان بيروني نام و نشاني داشته، زيرا ابوريحان در «آثار الباقيه» قسمتي از آن را آورده است. اين اثر امروز در دسترس ما نيست ولي صحايفي از آن در شهر تورفان به دست آمده است كه به خطوط پهلوي، سغدي و ايغوري است، در اين سخنان كه از نوع اشعار هجايي است، از آفرينش جهان مادي و ظهور اهريمن و پديد آمدن آسمان و زمين بحث شده و جاي به جاي قطعه هاي ادبي و لطيف در توصيف جهان و درخت نور دارد كه دل انگيز و شيواست. 
اينك قطعه اي دوازده هجايي از آن را نقل مي كنيم:
                                             خور خشيت ي روشن            ادپور ماهي بر ازاگ
                                             روژنداد برازند                    از تنواري اوي (درخت)
                                             مرواني باميوان                   اوي وازند شاديها
                                             وازند كبوتر(اد؟)               فرشه مروي و سپ (گونك؟)
                                            سر اوينداد آواژند (؟) ي كنيكان،
                                            يستايند (هماگ؟) تنوراي اوي (درخت؟)
 
ترجمه ي اين قطعه به فارسي چنين است:
خورشيد روشن و ماه تمام برازنده ،
روشني دهند و برازندگي نمايند از تنه ي آن درخت
مرغان روشن دل سحري آوزا دهند به شادي
سخن گويند، كبوتران و طاووسان (پرستو) و همه «گونه» مرغان
سرود گويند (و) آواز خوانند (...؟) دختران.
ستايش نند (همگي)... تنه ي آن درخت را(رساله ي ماني، نوشته ي شادروان بهار.)
 
تقطيع مطلع اين اشعار چنين است:
خور  خشي    تي    رو   شن     اد     پور    ما    هي    ب     را     زاگ
–         –         –        –      –      –      –      –      –     U      –      –    
 
نمونه اي از شعر نه هجايي ماني:
 
هپت اپاختر پرزيد، اد دو
ازدهاگ آگوست او گيشت
اد پدهان ي ايردوم آسمان
ال آگوست، اوشان پد وانگ
انپسين(!) گردنيدن راي، نرو ما يك
فرستگ دو ابر گمارد
اوشان دودي ال او ديمند، اد
باريست ي روشن، اهراپت، اد
اژ واد اد روشن، آب اد آذور
اژ گوميرشن پارود، روشن
رهي دو، هان ي خورخشيد، اژ
آدوراد روشن پدپنژ بربسپ
فرهرين وادين روشنين، آيين
او آذورين، او دواژده در.
 
ترجمه ي اين قطعه اين است:
هفت اختر را بر چبيد (يعني – نصب كرد) و دو
اژدها را بر بست و مقيد ساخت
و بدان آسمان زيرين بر
بداشت شان و براي
گردانيدن آن آسمان، نرو ماده
دو فرشته بر گماشت
 
ايشان (عناصر مختلط نور و ظلمت كه در عالم ظلماني به چنگ اهريمن اسير بودند) ديگر بار به سوي ويمند(2) و دربار «حصار» شتافتند و از باد و آب روشن و آتشي كه از ريزش رسوب كرده، روشن،
گردونه ي دوگانه ي آتشين براي خورشيد (ساخت) و پدر روشنايي، پنج باروي، فروهري و بادي و آب روشن
و آتشين و دوازده در(شعر در ايران، نوشته ي شادروان بهار، ص 17-16.)
 
تقطيع مطلع قطعه ي فوق چنين است:
هپت     ا       پاخ   تر     پر    زيد      اد     دو
U–    U      –      –      –      –      –          U
 
در ادامه معرفي اشعار هجايي قبل از اسلام در ايران بايد به كتبيه ي حاجي آباد اشاره كرد  كه به وزن هشت هجايي است. اين كتيبه يك قطعه شعر است كه كريستن سن آن را از قول اندرياس پهلوي دان در مجله ي كاوه آورده است و در آن به تيرادازي شاهپور اول و ساختن عمارتي اشارت دارد و با سخناني از شاهپور كه در وزن هشت هجايي نظم شده است پايان مي يابد، آن قطعه اين است:
كتيبه
 
كي چيذاغي الندري
چيذي كي دستي نيوي است
هان پاذي پذ اين دركي
ايونها ذي و تيري
اوهان چيذاغي ايواستي
پس كي تيري او هان چيذاغ
اوگندي ادي دستي نيو
 
كه ترجمه ي آن چنين است:
مردي كه او اين بنا به سوي مغرب بنا كرده و دستش نيكوست. پاي در اين دره نهاده و تيري به جانب اين بنا انداخت. پس مردي كه تير به جانب اين بنا انداخت دستش نيكوست.
كه تقطيع مطلع آن چنين است:
 
كي    چي   ذا     غي      ا     لن      د    ري
  –       –      –       –       U      –      U     –
 
ديگر يادگار زريران است؛ كه به زودي به طور مفصل آنرا معرفي خواهيم كرد.
در كتاب حماسي (اياتكار زريران) اشعار هفت هجايي وجود دارد، از آن جمله است سخنان جاماسپ كه از گزارش رزم فرداي «گشتاسپ» با «ارجاسپ» پادشاه هونها خبر مي دهد:
 
گويد جاماسپ ي بيتاش
او وه كي اچ مات ني زات
ايوب چون (اچ مات) زات مرد
ايوپ اچ اپرنايي
گيه، اوپتمان ني رسيد؛
فرتاك اين هم پت گوپند،
تك پوتك او وراژ پووراژ
وس مات اپاك، پوهر، اپي پوهر
وس پوهر اپي، اپيتر
وس اپيتر اپي پس
وس برات اپي برات
او وس كن ي شوي اومند
(كي شان) اپي شوي بوند
 
ترجمه ي قطعه فوق اين است:
 
گويد جاماسپ حكيم
آن كس بهتر كه از مادر نه زاد
يا از جواني و برنايي گي
به سر حد كمال نرسيد
فردا اين دو دسته فرو كوبند
دلير به دلير و گراز به گراز(گوييا «گراز» در اينجا به معني دلير و شجاع به كار رفته است.)
بس مادر سردار بي پسر
بس پسر بي پدر
بس برادر بي برادر
و بسياري زنان شوي دار (و بس زن شويمند)
كه آنان بي شوي شوند
 
تقطيع نخستين سخن جاماسپ چنين است؛
 
او    وه     كي     اچ     ما        ني        ذات
U     –       –       –       –         –          –
 
درخت آسوريك:
درخت آسوريك رساله اي است در مناظره ي «نخل و بز» و از شيوه ي كلمات چنين حدس زده اند كه دور نيست از روزگار اشكانيان باشد، گرچه اين كتاب داراي اوزان هجايي رسايي نيست و به نثر شبيه تر است، اما برخي قسمتهاي آن كه كمتر آسيب ديده، وزن زن خود را كمابيش حفظ كرده است. اصل اين اشعار، دوازده هجايي است. اينكه چند بيتي از آن؛
 
درختي رست است تر اوشتر و آسوريك
بنش خوشك است سرش هست تر
ور گش(كنيا) ني ماند
برش ماند انگور شيين بار آورد
مرتومان ويناي آن ام درختي بلند
 
كه ترجمه ي آن چنين است:
 
درختي روبيده است وراي كشور آسورستان
بن آن خشك است و سر آن تر است
برگش به ني ماند
و برش به انگور ماند. شيرين بار آورد
اي مردمان نگاه كنيد منم آن درخت بلند
 
اثر
تقطيع نخستين لخت آن چنين است:
 
د     رخ    تي     رس    ته     اس
U       –       –      –      U      –
تر     اوش    تر    آ     سو     ريك
 –     –        –      U    –       –



  اين قطعه در نويد ظهور موعود «مزديسنا» و آمدن شاه بهرام «ورژاوند» است و از آثار زردشتي بعد از اسلام محسوب مي شود كه به اقتضاي چكامه هاي عصر ساساني سروده شده است؛ اين قطعه در آغاز سيزده هجايي بوده است و ظاهراً در آن تحريفاتي رخ داده و قسمتهايي از آن، از انتظام افتاده است. تفاوتي كه اين قطعه با اشعار روزگار ساساني دارد، آن است كه متضمن قافيه است. اينكه چند لخت از آن چامه؛
چامه شاه بهرام
نشانه
  1. ايمت بوات كذپبكي آيذ اچ هندو كان
  2. كذمت ها ني شه وهرام اچ دوتك كيان
  3. كذ پيل هست هزار اپر سر آن سر هست پيلپان
  4. كذ آر استك در فش دارد پوادويني هو سروان
  5. پيش لشكر برند پوسپاه سرداران
  6. مرتي بسيل اپا يت كردن زيرك تر گمان
  7. كذ شوت برگوپت پوهندو كان
  8. كذ اماچ چي ديت اچ دشت ي تاژيكان
  9. ايرا يوك گروه دين و زار كرد و برفت شاهان شاهيه اماه اچ هيري اويشان

ترجمه ي آن چنين است:
  1. چنين باد كه پيك آيد از هندوستان
  2. كه آمد آن شاه بهرام از دوده ي كيان
  3. كجا پيل هست هزار و بر سر هر پيل هست پيلبان
  4. كجا آراسته درفش دارد به آيين خسروان
  5. پيشاپيش لشكر برند به همراه سپهسالاران
  6. مردي گسيل بايد كردن زيرك و ترجمان
  7. كه رفته و بگويد به مردم هندوستان
  8. كه ما چه ديديم از دست بيگانگان
  9. با گروهي اندك آيين خود را منتشر كرد و رفت – فرمانروايي ما به سبب ايشان
تقطيع نخستين لخت آن اين است:
ايمت     بوات     كذ     پيكي     آيذ      اچ      هندوكان
–  –       U –       –      –  –     – –        –        – –  –
سرود كركوي:
اين قطعه از اشعار شش هجايي است كه در آتشكده ي كركويه در سيستان خوانده مي شده است. در تاريخ سيستان فصلي مشبع درباره ي اين سرود آمده است، و اين سرود ظاهراً به زبان دري گفته شده است نه پهلوي، و آن اين است:
  1. فرخت بادا روشن
  2. خنيده گر شاسپ هوش
  3. همي پر است از جوش
  4. نوش كن مي نوش
  5. دوست بدا گوش
  6. به آفرين نهاده گوش
  7. هميشه نيكي كوش
  8. كه دي گذشت و دوش
  9. شاها، خدا يگانا
  10. به آفرين شاهي
كه تقطيع نخستين لخت آن چنين است:
فـ     رخت     با     دا     رو     شن
U       –       –       –       –      –
  1. خدش درمان برم افش بوشا ام
  2. بذش كسخر كرام ماوش در نشانان
  3. شادروان بهار اين شعر را چنين اصلاح نموده اند؛
  4. كذش رژمان برام آفش پووشاام
  5. پذش كسخر كرام سااش در نشانان (نشانم؟)
كه معني ان چنين است:
  1. چون با دشمن رزم را به پايان برم، آب اينجا را بگشايم و آن را كسخر كنم (كشت ور كنم) و درخت و عمارت در آنجا نشانده آباد سازم.
تقطيع لخت اول آن چنين است:
نشانه
ك     ذ  ش     رژ      مان      برام     آفش    پو     و     شا     ام
U     –        –       – U         –        –         –        U      –       – 
 


شعرهماي چهرآزاد
شعر هماي كه در مجمل التواريخ آمده است، اين است:
بخور بانوي جهان                هزار سال نوروز و مهرگان
كه تقطيع آن چنين است:
بـ       خور      با      نو       ي      جـ        ـهان
–        –         –      –        –       –         – 
هـ       زار      ن      رو       زو     مهر       گان
U       –        U       –         –        –         – 
 
كه در وزن هفت هجايي است و اگر در لخت دوم كلمه ي «سال» را كه گويا زايد است برداريم آن نيز هفت هجايي مي شود.

شعر يزيدبن مفرغ
يزيد از تازيان بود و با معاويه و پسر او يزيد همعصر بود است، او عبيدالله زياد را هجو گفت  و به علت همنشيني با روستاييان اهواز، برخي از سرودهايش به فارسي است و آن اين است:
  1. آ بست و نبيذ است
  2. و عصارات زبيب است
  3. و سميه رو سپيذ است
كه در وزن هشت هجايي است  تقطيع نخستين لخت آن چنين است:
آ       بـس      ت      ن     بي      ذس       ت
–      –         U           –        –       U        U 
U       –       –      U       U       –       –      U
س مي     يه       رو      سـ       پي       ذ س ت
 

هجو اسدبن عبدالله
طبري مي نويسد، اسدبن عبدالله در سنه ي 106 هجري از سوي خالد كه فرمانرواي عراق بود به حكومت خراسان نامزد شد  در سال 108 به سوي ختلان رفت و با «سبل» نام امير ختلان و با خاقان ترك برابر شد، شكست خورد و به بلخ باز آمد. مردم خراسان او را «زاغ» لقب دادند و هجو كردند و كودكان؛ آن هجا را مي خواندند و آن اين است؛
  1. ازختلان آمذيه              برو تباه آمذيه
  2. آوار باز آمذيه              بيدل فراز آمذيه
كه معني آن چنين است:
  1. ازختلان آمده است، به رو تباه آمده است، آواره بازآمد است، بيدل فراز آمده است.
اين قطعه هشت هجايي است و به سبك اشعار دوره ي ساساني سروده شده است.
تقطيع نخستين بيت آن چنين است:
از       خ      تلان     آ     مذي    0      بـ       رو      تباه      آ       مذي       ه
–        U       – U     –       –U       U    U     –  U     –    –  U      U –     U
شعر طاهر ذواليمينين
در تاريخ طبري آمده است كه طاهر ذواليمينين كه به روزگار مدمون حكومت خراسان يافت از آن پس كه نام مأمون را در خراسان از خطبه افكند، شب به خانه رفت و بخفت و بمرد. گويا پيش از خفتن اين جمله را از او شنيده بودند، «در مرگ نيز مردي وايذ.» كه هشت هجايي است و تقطيع آن چنين است:
در       مرگ     نيز      مردي      وايذ
U  –        U       –        – –       – – 
شعر ابوالينبغي عباس بن طرخان
ابن خرداد به در «المسالك و الممالك» به اين شاعر كه در خدمت آل برمك مي زيسته است يك شعر نسبت داده است و آن اين است:
  1. سمرقند كندمند              بذينت كي افكند
  2. ازشاش ته بهي             هميشه ته خهي
كه معني آن اين است:
  1. اي سمرقند خراب و ويران             ترا بدين روز كه افكند
  2. تو از شهر چاچ(تاشكند امروز) بهتري         و تو هماره خوب و پسنديده اي
گوئيا ابوالينبغي كه شاعري ذواللسانين بوده است، اين سخن را در رثاي شهر جنگ زده ي سمرقند گفته باشد. تقطيع نخستين بيت آن اين است:
سمرقند       كندمند      ب      ذي       نت      كي        افكند
U          –       –         U     –  U –          –  –   U        – – 
نشانه
شده و تصرفاتي كه دانشمندان ايراني به حسب احتياج در ان روا داشته اند، در اصول آن تغييري ايجاد نكرده است(وزن شعر فارسي، دكتر خانلري)».
استاد همايي را در اين باب عقيدتي ديگر است، ايشان برآنند كه «از اواخر قرن دوم و اوايل قرن سوم هجري به بعد فارسي زبانان، عروض عرب را در اشعار خود تقليد كرده اند وليكن نظر به خصوصيات مميزه اي كه اصل زبان فارسي در مقابل زبان تازي داردو در همه جا با يكديگر نمي توانند همراه باشند، تمام بحور عرب با اصول و زحافاتي كه دارد، در اشعار فارسي نيامده و از اين جهت است كه اشعار پارسي خاصه فهلويات الحان و اوزان مخصوصه و مجملاً عروض تازه اي در مقابل عروض عرب پيدا كرده است(تاريخ ادبيات ايران نوشته ي استاد همايي)». 
شناخت شعر- ناصر الدين شاه حسيني
تهيه و تنظيم بخش ادبيات سايت تبيان
جمله اشعاري كه برشمرديم و پس از اسلام سروده شده است همگي به وزن هجايي است و همين نكته سبب شده است كه برخي از شعر شناسان معتقد گردند كه «شعر عرب، تكميل شده ي اشعار هشت هجايي و با قافيه اواخر عهد ساساني است.( شعر در ايران، از شادروان بهار)» و يا آنكه «شعر عروضي فارسي از دو مبدأ پديد آمده است: يكي از طريق تكامل قطعه هاي هشت هجايي قافيه دار و تفنن در پيدا كردن وزنهاي مشابه كه دو بيتي، قطعه، مثنوي و غزل را پديد آورده و ديگر از راه تقليد از عرب كه كه شاعران توانسته اند قصييده اي بزرگ و طولاني در مدح اميران را پديد آورند» و برخي معتقد شدند كه «قواعد وزن شعر فارسي كه علم عروض خوانده مي شود، يك باره و به تمامي از عربي اقتباس
 
 
ء       ـصا     را      ت       ز       بيـ      بس ت U–       –           –          U       –          –   U 
كه قطعه اي دوازده هجايي است.
پس از حمله ي تازيان و سقوط پادشاهي ساساني، بي شك ادب فارسي به يكباره تحت تأثير معارف تاريان قرار نگرفت، بلكه همان زبان فارسي كه به روزگار ساسانيان رايج بود، بعد از اسلام نيز تداول خود را حفظ كرد و مردم ري، فارس، همدان، زنگان، اصفهان و آذربايجان به پهلوي سخن مي گفتند و مردم خراسان و ماوراءالنهر به زبان دري تكلم مي نمودند و به زبان خود مي نوشتند و بدان سرود مي سراييدند. آن هم به اوزان هجايي، چنانكه در تاريخ قم، شعري را از زبان كيخسرو آورده كه به وزن هجايي است. در آن تاريخ از زبان كيخسرو  اين سخن را نقل كرده اند؛
 

تعداد بازديد اين صفحه: 336
خانه | بازگشت | ksguest (ksguest)

طراحی، پیاده سازی و اجرا توسط شبکه ملی مدارس ایران ( رشد )

www.roshd.ir Powered By Sigma ITID.