|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
گذري و نظري بر كوير كتابهاي مرجع براي كودكان و نوجوانان ايراني - نويسنده (گان) : نسرين دخت عماد خراساني |
كليد واژه ها :ادبيات كودكان و نوجوانان: كتابهاي مرجع
متن مقاله :
مقدمه
وقتي وارد يك كتابخانه مي شويم ، معمولا" نشانه ها وعلامتهايي را مي بينيم كه به قصد هدايت مراجعه كننده به بخش مورد نظر وي تهيه ونصب شده است . براي مثال بخش امانت ومرجع ، ميز امانت ، بخش مرجع ، كتابهاي مرجع و... ودر مورد كتابخانه هاي مركزي دانشگاهها ويا كتابخانه هاي بزرگ اختصاصي با عنوان " تالار مرجع " روبه رو مي شويم . مسلما" كتابهاي مرجع به علت مشخصات وخصوصياتي كه دارند از ديگر انواع كتابها جدا هستند، به طورمجموعه اي در كتابخانه نگهداري مي شوند وبا روش خاصي نيز به استفاده در مي آيند . اما هروقت كه شخصا" وارد يك كتابخانه كودك ونوجوان شده ام ويابه بخش ويژه كودكان ونوجوانان برخي از كتابخانه هاي عمومي [ چون همگي داراي چنين بخشي نيستند] سرزده ام وياحتي بعضي از كتابخانه هاي مدرسه اي راكه مورد بازديد قراردادم متاسفانه با نوشته هايي كه من را به سمت ميز يا بخش يا اتاق مرجع هدايت كند روبه رونشده ام ودر معدود كتابخانه هاي مدرسه اي يكي دوطبقه از قفسه كوچك شيشه اي قفل شده حاكي از وجود كتابهاي مرجعي بوده كه ويژه بزرگسالان تهيه وتدوين گرديده است ، مثل برخي از تفاسير قرآن كريم، فرهنگ فارسي اثر شادروان محمد معين ، لغتنامه اثر جاودان مرحوم علامه دهخدا، واژه نامه هاي دو زبانه انگليسي – فارسي ويافارسي – انگليسي ... به همين دليل هميشه از خود مي پرسيدم در ميان اين همه كتاب براي كودكان ونوجوانان آيا كتاب مرجع وجود ندارد؟ آيا اختصاصا" براي آنها تهيه وتدوين نمي شود ؟ يا اين كه وجود دارد اما شناخته شده نيستند؟ ويا كتابداران ومربيان وحتي ناشران آثار كودك ونوجوان با آنها آشنايي ندارند؟
نگاهي به گذشته
در سال 1346 جزوه اي با عنوان كتابهاي مرجع براي كودكان ونوجوانان توسط رضا اقصي به مناسبت دومين همايش ملي ادبيات كودكان ونوجوانان زير نظر شواي كتاب كودك تهيه وبه صورت پلي كپي در نسخ محدود تكثيرگرديد.
درهمان سال 1346 فرهنگنامه 18 جلدي از برتاموريس پاركر، ترجمه رضا اقصي [ وديگران ] توسط انتشارات فرانكلين (سابق) چاپ ومنتشر شد كه به روش الفبايي مدخلها تنظيم شده وهمراه با تصاوير ( نقاشي ) رنگي براي گروههاي سني ج و د ( سالهاي آخر دبستان ونوجوانان ) قابليت استفاده داشت . از آنجا كه اثر مذكور از انواع دايره المعارفهاي عمومي ويژه كودكان ونوجوانان آمريكايي بود ، ، طبيعتا" مطالبي كه در مورد تاريخ ، جغرافي ، هنر ، آثار تاريخي ، گياهان ، جانوران ، ... مربوط به ايران وهمچنين دين اسلام با سير شاخصه هاي آن ارائه مي داد. در خود كودك ونوجوان ايراني نبود واورا در دايره آگاهيهاي مختصري از دو مدخل ايران واسلام قرارمي داد.
در همين دوره دو واژه نامه دو زبانه باعناوين جنگ كودك و فرهنگ مصور كودكان ، مناسب گروههاي سني ب وج در قطع جيبي ، تهيه ومنتشر شد كه در هردو از حروف وكلمات درشت همراه باتصاوير رنگي گويا استفاده شده بود.
درسال 1354 نيز كتاب چه مي خواهيد بدانيد ؟ اثر كرالي هوارد ؛ ترجمه ها- نوريال با نقاشي نفيسه رياحي براي گروه سني ج ( سالهاي آخر دبستان ) توسط كانون پرورش فكري كودكان ونوجوانان منتشر شد كه داراي مقاله اي با عنوان " كتابهاي مرجع : راه ميان بشر به سوي اطلاعات " بود كه به نحو ساده وجالبي مفهوم كتاب مرجع وروش استفاده از آنرا براي كودكان ونوجوانان گروه سني مذكور توجيه ميكرد. اين كتاب هرچه كه خود در زمره كتابهاي مرجع محسوب مي شد ولي ساختار اين گونه منابع را نداشت . ضمنا" در كتاب فارسي پنجم دبستان ( همچنان ادامه دارد) نيز درسي با عنوان " كتابهاي مرجع " به رشته تحرير در آمد كه ضمن تعريفي ساده از كتابهاي مرجع به دونوع آن يعني دايره المعارفها و واژه نامه ها نگاهي نسبتا" جامع انداخته ودانش آموزان را در بستر آشنايي با اين گونه آثار قرار مي دهد.
تفكر ضرورت وجود كتابهاي مرجع براي كودكان ونوجوانان ، من كتابدار را كه سالها ازطريق شوراي كتاب كودك با مقوله ادبيات كودكان و نوجوانان ، وخواندنيهاي اين گروه سني آشنا شده بودم . برآن داشت كه به طورجدي در اين خصوص گامهايي بردارم ومطالعات خود را همچنان دنبال كنم . براين اساس با بهره گيري از مجموعه انديشمند كتابخانه تحقيقاتي شورا مجددا" به كاوش پرداختم وهمزمان كتابهاي مربوط به سال 1377 به بعد نيزدر فرايند مطالعه وبررسي قرارگرفتند.
نگاهي به امروز
باتوجه به اين پيش زمينه وبراساس ملاكها ومعيارهاي ارزيابي كتابهاي مرجع به معدود آثاري برخورد شد كه مي توان آنها را در زمره كتابهاي مرجع براي كودكان ونوجوانان قرارداد، شامل :
1.فرهننگنامه كودكان ونوجوانان / شوراي كتاب كودك. تهران : نشر فرهنگنامه ، 1371-
نخستين اثر تاليفي در حوزه كتابهاي مرجع از انواع دايره المعارفهاي عمومي
مفصل است كه ضمن جامعيت مطلب ، واژگان كاربردي 10-16 ساله ها را براي خلق اثر انتخاب كرده و به نوعي آن را در خور استفاده همگان نموده است . تاكنون 7 جلد آن با آخرين مدخل قسمت " پ " ( پرندگان ) تهيه ومنتشر شده است وبقيه احتمالا" 24 جلد را شامل خواهد شد . اين فرهنگنامه از نظم الفبايي مدخلها برخوردار است وجل پنجم آن علاوه بر تكميل وتصحيح اطلاعات 4 جلد اوليه ( آ- الف ) در برگيرنده يك نمايه مفصل موضوعي است كه امكان دستيابي آسان به اطلاعات درون متني را براي خوانندگان فرهنگنامه ميسرمي كند. عكسها ونقشه هاي رنگي از ويژگيهاي اين مجموعه است . از عمده ترين خصوصيات اين فرهنگنامه ، اهميتي است كه به هويت ايراني واسلامي كودكان ونوجوانان كشورمان داده شده ومسايل جهان رانيز از منظر چنين كودك ونوجواني مطرح مي كند .
2. فرهنگ دبستاني / گيتي شكري . تهران : پژوهشگاه علوم انساني ومطالعات فرهنگي ، 1374.2. 2ج .
اين اثر از انواع كتابهاي مرجع است كه در رده واژه نامه هاي عمومي يك زبانه مفصل قراردارد. هرچند كه مخاطب اصلي آن دانش آموزان دبستاني هستند ولي قابليت استفاده براي گروههاي سني بالاتر ( نوجوانان ) را نيز دارد. متن اين كتاب براساس الفباي فارسي واژه ها تنظيم شده و در برابر هريك علاوه بر معني اصلي، معاني جنبي همراه با تلفظ صحيح آنها با استفاده از حركات نيز درج گرديده است . اين اثر بدون آن كه به دستور زبان بپردازد، كاربرد واژه ها را در
عبارتها وجمله هاي ساده وكوتاهي نشان مي دهد.
3. دايره المعارف كودكان ونوجوانان / قاسم قاليباف ، باهمكاري جواد محدثي . تهران : پيام آزادي ، 1377. 2 ج .
از انواع كتابهاي مرجع است كه برمبناي ترجمه كتاب يك جلدي Children`s Encyclopedia از انتشارات كينگ فيشر در سال 1991 توام با تاليف مدخلهاي مربوط به اسلام و ايران تهيه و منتشر شده است . متن آن براساس الفباي انگليسي مدخلها تنظيم شده وكليد بازيابي اطلاعات آن براي مراجعه كننده فارسي زبان، فهرست مندرجات است كه بر مبناي الفباي فارسي تنظيم شده ومعادل انگليسي هريك از واژه ها در برابر آن درج گرديده است . تصاوير آن رنگي است ودربرخي موارد از تصاويري استفاده شده كه توسط تصوير گران ايراني تهيه گرديده است .( مثال : موضوع بلوغ = adolescence)
4. نان و پروانه : برگزيده هفتاد سال شعر مذهبي كودكان ونوجوانان ايران ، 1376-1306 / گرد آورنده حسين حداد. تهران : محراب فلم ، 1377 .432 ص .
مجموعه ايست در 9 بخش كه باهدف آشنا نمودن كودكان ونوجوانان با ادبيات ومعارف ديني در قالبهاي شعري ، گرد آوري ومنتشر شده است . اين كتاب حاوي شعرهاي چاپ شده در مجله ها وكتابهاي منتشر شده سالها ي 1306- 1376 است كه باتوجه به گروه سني مخاطبان ، نام شاعر وهمچنين سال انتشارتنظيم وارائه شده است . فهرست پاياني كتاب امكان دستيابي به شعرهاي مورد نظر را ميسرساخته است .
5. پرسشهاي عجيب ، پاسخهاي عجيب تر/ مترجم وبازنويس پريسا همايون روز ؛ تصوير آرش زماني . تهران : ذكر، كتابهاي قاصدك ، 1379 . 3 ج.
اين مجموعه داراي يك نظم موضوعي به سليقه پديدآورنده است واز نظامهاي بين المللي رده بندي كتاب پيروي مي كند. موضوعهاي منتخب اين مجلات به ترتيب عبارتند از : تاريخ وجغرافيا، زمين شناسي ، ابداعات و اكتشافات ، بدن انسان ، گياهان ، جانوران ، ماده وانرژي ، مطالب گوناگون ونجوم كه فقط در مجلدات 1و2 آمده است . مطالب ارائه شده در اين مجموعه جنبه اطلاعات عمومي دارد وبازيابي آنها به علت نبود نمايه ( كليد بازيابي ) به آساني صورت نمي گيرد. اين اثر در صورت بازبيني وبازسازي مي تواند از جمله دايره المعارفهاي عمومي مختصر وسرگرم كننده براي گروههاي سني ج ود مناسب باشد.
6. تاريخ انقلاب براي كودكان ونوجوانان / زير نظر شوراي نويسندگان وشوراي توليد ؛ به اهتمام محمدرضا شمس [ وديگران ] ؛ تصويرگر كيانوش غريب پور، اردشير قيامي . تهران : نشر تاريخ وفرهنگ ، 1379 . 15 جلد .
مجموعه فوق از انواع كتابهاي مرجع است كه به شكل گاهنامه تنظيم شده وبه رويداد نگاري ( كرونولوپي ) تاريخ انقلاب اسلامي ايران مي پردازد. در اين رويدادنگاري كه به سالهاي قبل از 1356 نيز برمي گردد، تاريخ تولد امام خميني
(ره ) سرآغاز كار قرارگرفته وجلد اول مجموعه به ذكر وقايع زندگي ايشان اختصاص داده شده است . در مجلدات بعدي نيز به ترتيب وبه تفكيك جريان و وقايع انقلاب همراه باحوادث جانبي آن ، پيروزي ، همه پرسي و اعلام جمهوري اسلامي ايران ، شهادتها، جنگ تحميلي ايران وعراق وبسياري از رخدادهاي ديگر درحوزه هاي مختلف ادبيات ، هنر وسينما ، ورزش ،كتابهاي سال ويژه كودكان ونوجوانان ، تمبر و... گزارش شده است . مجموعه تاريخ انقلاب براي كودكان ونوجوانان هرچند كه براي گروههاي سني ج ود مناسب است ولي به علت نبود نمايه موضوعي به عنوان كليد بازيابي اطلاعات مندرج در مجلات مذكور، دستيابي سريع وآسان به اطلاعات مورد نظر را ميسر وممكن نمي سازد. از اين رو باساختار يك كتاب مرجع انطباق لازم را ندارد.
*<7. داستانهاي يونان باستان / اميل ژنه ؛ ترجمه اردشير نيكپور . تهران : شركت انتشارات علمي وفرهنگي ، 1379. 264 ص.
اين كتاب نوعي دايره المعارف اختصاصي است كه در حوزه موضوعي اساطير يونان باستان تهيه وتدوين شده است . براساس مقدمه مولف اين اثر مي تواند راهنماي مفيدي براي آشنايي خوانندگان با تك تك چهره هاي اساطيري يونان باشد . متن اصلي كتاب از نظم موضوعي برخورداراست ودر پايان نيز فهرست الفبايي از گزيده اساطير يونان باستان ارائه شده كه تاحدي در بازيابي اطلاعات مورد نياز خوانندگان مي تواند موثر باشد . اين اثر به طور كلي بنا بر نوع محتوا براي گروه سني جوانان توصيه مي شود.
8. هزار نكته باريكتر از مو/ ديويد فلد من ؛ ترجمه حسين ابراهيمي ( الوند ) ؛ ويراستار محمود سالك . تهران : نشر پيدايش ، 1379، 3 ج.
[ظاهرا" ] سه جلد از مجموعه فوق منتشر شده كه در برگيرنده اطلاعات عمومي به روش پرسش وپاسخ است . متن اين مجلدات ترتيب وتنظيم خاصي ندارد ونمايه اي هم براي بازيابي سريع اطلاعات مورد نياز خواننده تهيه وضميمه نشده است . مطالب كتاب سرگرم كننده است ولي اگر بنا برمعيار كتابهاي مرجع تدوين مي يافت مسلما" از جايگاه مناسبي در بين اين گونه آثار برخوردارمي شد.
*<9. از ايران چه مي دانيم ؟ / ناصر تكميل همايون [ وديگران ] . تهران : دفتر پژوهشهاي فرهنگي ، 1379.
" از ايران چه مي دانيم ؟ " عنوان مجموعه ايست در موضوعهاي مختلف كه براساس يك روش مشخص با يك ساختار معين وهماهنگ تهيه وتدوين شده است . اين گونه آثار در صورتي كه به شكل يك مجموعه اما منطبق با اصول ساخت كتابهاي مرجع بوجود آيند ميتوانند در زمره منابع مرجع محسوب شوند. مجموعه فوق متشكل از مباحث مختلف ايران شناسي است كه عنوان هريك از مجلدات آن را نيز شامل مي شود، نظير : گستره فرهنگي ومرزهاي تاريخي ايران زمين ، جزيره قشم ، تخت جمشيد ، قالي شويان ، ايران زمين ، آبسكون ، درياي مازندران ، خليج فارس ، ايرانيان ارمني ، ... ضمنا" در مقدمه هريك ازمجلدات آن تاكيدي بر مناسب بودن آنها براي جوانان شده است .
10. دانشنامه كودكان ونوجوانان آكسفورد/ ويراستارمسول مجيد ملكان ؛ مترجمان شهريار بهرامي اقدم [ وديگران ] . تهران : نشر ني ، 1380 . 2 ج .
اين اثر ترجمه ايست گزيده از Oxford children`s encyclopedia كه خود از انواع كتابهاي مرجع در رده دايره المعارفهاي عمومي مختصر است . اما در برگردان فارسي به علت گزينشي كه در حوزه موضوعي آن صورت گرفته به يكي از دايره المعارفهاي اختصاصي مختصر تبديل شده است . درحال حاضر مدخلهاي اين دانشنامه شامل مباحث علوم محض وفناوري است واشاراتي نيز به قاره هاي جهان دارد. متن آن براساس الفباي فارسي مدخلها نيز تنظيم شده است . اين دانشنامه به صورت ترجمه محض تهيه وارائه شده است ، لذا هيچ گونه اطلاعاتي از باب مسايل ايران واسلام در آن يافت نمي شود.
11. فرهنگنامه علمي دانش آموز/ ترجمه محمود سالك . تهرا ن : پيام آزادي ، 1280 . 5 ج.
مجموعه فوق از انواع كتابهاي مرجع در رده دايره المعارفهاي اختصاصي مفصل است . اين فرهنگنامه ترجمه مجموعه 10 جلد Science encyclopedia از يك ناشر انگليسي به نام كينگ فيشر (King Fisher ) است كه در زمينه الكترونيك ، رياضيات ، زمين شناسي ، زندگينامه دانشمندان مشهور ، زيست شناسي ، شيمي ، فناوري ، فيزيك ونجوم به ارائه اطلاعات مي پردازد. تنظيم متن آن براساس الفباي فارسي مدخلها صورت گرفته است . در مقالات اين فرهنگنامه كه عينا" به فارسي برگردانده شده ، جاي خالي دانش آموزان ايراني محسوس است .
باتوجه به مطالب پيشگفته ، اين گونه بر مي آيد كه به طور كلي كتابهاي مرجع براي كودكان ونوجوانان در كشورمان از ساختار اصولي ومنسجمي برخوردار نيست واين مقوله مي تواند ناشي از نا آشنايي دست اندركاران ذيربط با اين گونه منابع باشد ويا عدم احساس ضرورت واهميت منابع مرجع در سازوكار ذهني كودك ونوجوان به عنوان يك پژوهنده بالقوه كه بايد درمسير صحيح فعاليتهاي پژوهشي قرارگيرد.
براي تهيه وتدوين كتابهاي مرجع ويژه كودك ونوجوان ايراني به عواملي چند نياز است :
• شناخت تواناييها ونيازهاي مخاطب
• شناخت سرزمين وجنبه هاي مختلف آن
• دانش تخصصي در تهيه وتدوين مطالب
• دانش فني در توليد اثر
• بينش ايران شناختي
• بينش جهاني از منظر ايراني
• پرهيز از آسان گيري وساده انديشي
• و...
مسلما" بند آخر را همه آنهايي كه در كار بررسي آثار منتشر شده براي كودكان ونوجوانان دلمشغولي دارند وآنهايي كه نگران آينده اين كارهستند بهتر وغني تر خواهند نوشت . راستي عوامل ديگر كدامند؟
براين باورم كه لازم است از انديشمندان ، صاحبنظران ، دست اندركاران وخادمان ادبيات كودك و نشر در كشورمان دعوتي داشته باشيم وباهم به گفتگو بنشينيم وتداركي براي آينده داشته باشيم .
منبع :www.ketabdar.org |
|
|
|