چكيده
اين مقاله به بررسي اجمالي كتاب¬درماني ، وب¬درماني و اهميت مطالعه كتاب و منابع وب در درمان مشكلات جسمي، روحي و رواني مي¬پردازد. اين مقاله پيشنهاد مي¬كند كه وب¬درماني به عنوان جايگزين يا مكمل كتاب¬درماني و ساير فنون روان¬درماني به كار گرفته شود.

كليدواژه: روان¬درماني، كتاب¬درماني، كتاب، ¬اينترنت¬درماني، وب¬درماني، وب، كتابخانه بيمارستاني

كتاب¬درماني
كتاب¬درماني به عنوان برابرنهاده واژه Bibliotherapy انتخاب شده است. واژه Bibliotherapy از دو واژه Biblio به معناي كتاب و Therapy به معناي درمان و شفا مشتق شده است و قدمتي چون تاريخ كتاب دارد. كتاب¬درماني به مفهوم امروزي در قرن 19 و 20 شكل گرفته است. البته واژه كتاب¬درماني نخستين¬بار توسط ساموئل كروترز در سال 1916 به كار گرفته شد. كتاب¬درماني يعني استفاده از كتاب و مواد خواندني سودمند به منظور حل مشكلات جسمي، روحي و رواني.
كتاب¬درماني يعني استفاده از مواد خواندني برگزيده به عنوان مكمل درمان در پزشكي و روانشناسي باليني و نيز راهنمايي در حل مشكلات شخصي به وسيله مطالعه هدفدار. امروزه در كشورهاي پيشرفته كتاب¬درماني به¬وفور و به¬طور مؤثري در محيط هاي اجتماعي همچون بيمارستان¬ها، مدارس، زندان¬ها، دارالتأديب¬ها، ندامتگاه¬ها، مراكز بازپروري و مراكز مشاوره براي درمان اختلالات شايع رواني نظير افسردگي استفاده مي¬شود (بلوچ زراعتكار، 1383).
از دهه 1950 با تأسيس كتابخانه¬هاي بيمارستاني در بيمارستان¬ها و مراكز درماني در ايالات متحده آمريكا و برخي از كشورهاي اروپاي غربي، كتابداران كتابخانه¬هاي بيمارستاني با مشاوره روانشناسان، روانپزشكان و روانكاوان كتاب¬هايي اميدبخش و نشاط آور را در اختيار بيماران مختلف قرار مي¬دهند تا اميد به زندگي آنها را افزايش داده و روند درمان جسمي و روحي آنها را بهبود بخشند.
كتابداران كتابخانه¬هاي بيمارستاني با گردآوري مجموعه¬اي از كتاب¬ها و خواندني¬هاي مفيد براي بيماران و فراهم كردن امكان دسترسي آسان به واسطه گرداندن كتاب¬هاي متنوع بر روي كتاب¬بر يا چرخ كتاب در تمام بخش¬ها و اتاق¬هاي بيمارستان موجب مي¬شوند كه بيماران با خواندن اين كتاب¬ها احساس آرامش و لذت پيدا كرده، سرگرم شوند و دردهاي جسماني و رواني آنها تسكين يابد. در كتاب¬درماني معمولاً از كتاب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي خواندني، رمان، داستان و قصه استفاده مي‌شود. در واقع، داستان، ابزاري براي كمك به كودكان، نوجوانان، بيماران و ساير افراد براي مقابله با مشكلات جسمي، روحي و رواني خود است. بسياري از روانشناسان و روانپزشكان خواندن كتاب را به عنوان بخشي از فرايند درمان بيمار توصيه مي¬كنند.

وب¬درماني
امروزه منابع موجود در وب به منظور درمان و رشد فكري و شخصي مورد استفاده قرار مي¬گيرند. هدف وب¬درماني به¬كارگيري منابع موجود در وب براي حفظ سلامت رواني، تندرستي و سلامتي است.
وب¬درماني به عنوان برابرنهاده واژه Webotherapy انتخاب شده است. واژه Webotherapy از دو واژه Web به معناي وب و Therapy به معناي درمان و شفا مشتق شده است (نوروزي، 2006). واژه انگليسي Webotherapy نخستين بار توسط نوروزي (2006) در يادداشت سردبير مجله وب¬شناسي به كار برده شده است. وب¬درماني يعني مطالعه منابع الكترونيكي موجود در وب به منظور ارتقاي سطح دانش، حل مشكلات و مسائل جسمي، روحي و رواني. قابل ذكر است كه ايده وب¬درماني بر گرفته از كتاب¬درماني است. منابع موجود در وب (اعم از صفحه¬هاي وب، وبنوشت¬ها ، مجله¬هاي دسترسي آزاد ، كتاب¬هاي الكترونيكي ، روزنامه¬هاي الكترونيكي و غيره) مي¬توانند به حل مشكلات افراد كمك كنند. مطالعه مواد خواندني موجود در وب مي¬تواند بهبودبخش و آرام¬بخش مشكلات فردي باشد. استفاده از خواندني¬هاي گزينشي و متناسب با مشكلات و سن افراد به منظور حفظ سلامت و بهداشت رواني نوعي وب¬درماني است. بدون شك مطالعه خواندني¬هاي سودمند و مناسب براي روان آدمي مفيد است. وب¬درماني نوعي خودياري است كه افراد با مطالعه و راهنمايي گرفتن از منابع ارزشمند موجود در وب مشكلات عاطفي، رواني يا جسماني خود را برطرف كرده و يا ناراحتي¬هاي خود را تسكين مي¬بخشند.
همان¬طور كه تغذيه جسم جزو مهمترين مسائل روزمره است، مطالعه نيز ضروري است. در واقع، مطالعه غذاي روح است. مهم اين نيست كه اين غذاي روح در كتابخانه سنتي يافت مي¬شود يا در محيط وب. مهم آن است كه فرد بتواند اطلاعات مورد نياز خود را در كوتاه¬ترين زمان ممكن به دست آورد. به عبارت ديگر، مهم اطلاعات هستند و نه قالب ارائه آنها. البته بايد بين محتواي منابع و اهداف درماني تناسب وجود داشته باشد. آنچه بر اهميت وب¬درماني مي‌افزايد اين واقعيت است كه اينترنت و وب امروزه جزو مكمل‌هاي روان¬درماني و كتاب¬درماني بوده و پژوهش¬هاي انجام شده توسط پژوهشگران غربي بر اهميت آثار درماني وب اشاره دارند. از جمله مزاياي عمده وب¬درماني، سهولت دسترسي به وب، گستردگي آن و عدم تعلق به يك رويكرد درماني خاص است. در واقع، هر رويكرد روان¬درماني مي‌تواند از روش وب¬درماني استفاده كرده و قواعد روانشناختي خود را تحت عنوان وب¬درماني به مراجعان ارائه نمايد. وب مي¬تواند به تغذيه روحي و تأمين بهداشت رواني افراد فارغ از جنس، سن و مذهب كمك كند و حائز اهميت زيادي است. وب¬درماني مي‌تواند به تداوم روند روان¬درماني و كتاب¬درماني در خارج از محيط كلينيك و بدون نياز به حضور مداوم درمانگر يا مشاور كمك كند.
در غرب امروزه از وب¬درماني و اينترنت¬درماني به عنوان يكي از مؤثرترين روش¬ها براي درمان ناسازگاري¬ها و پريشاني¬هاي رواني، افسردگي، پرخاشگري، پيشگيري از اختلالات عاطفي، كاهش انحرافات اخلاقي و اجتماعي استفاده مي¬شود. به ديگر سخن، وب¬درماني مي¬تواند از ساده¬ترين و مؤثرترين روش¬ها براي درمان بسياري از پريشاني¬هاي رواني باشد و حتي مي¬توان از وب¬درماني براي ايجاد انگيزه و تغيير نگرش افراد و تقويت احساس اعتماد به نفس، خودشناسي و عزت نفس آنان بهره گرفت.
وب¬درماني در مورد افراد از سنين مختلف كاربردهاي گسترده¬اي دارد و مي¬تواند براي برقراري تندرستي، بهداشت و سلامت رواني افراد به¬كار رود. همچنين در مورد افرادي كه در شرايطي چون افسردگي، عاشقان دل¬شكسته، دوري از وطن، بزهكاري، ناسازگاري اجتماعي، پرخاشگري، ضعف اعتماد به نفس، انواع ترس، ترس از جامعه، ترس از سخنراني در برابر جمع، ناراحتي قلبي، الكليسم، اعتياد، سوء¬استفاده¬كنندگان مواد مخدر، افراد دچار ناتواني يادگيري، خانواده¬هاي مبتلا به بدكاري، افراد سالخورده، افراد دچار مشكلات جسماني، اندوه، بازماندگان اموات، افراد مورد خشونت قرار گرفته، افراد مورد سوءاستفاده جنسي قرار گرفته، بچه¬هاي طلاق و بي¬سرپرست قرار دارند مي¬توان از وب¬درماني استفاده كرد.

اهداف و فوايد وب¬درماني
وب¬درماني مي¬تواند ناجي بسياري از افراد براي رهايي از مشكلات شخصي باشد. مهمترين مزاياي وب¬درماني عبارتند از:
- توسعه خودشناسي و ديگرشناسي
- افزايش بهداشت رواني و سلامت روحي
- ايجاد اعتماد به نفس و افزايش عزت نفس
- افزايش ميزان احترام به خويشتن و ديگران
- بهبود آگاهي افراد نسبت به مشكلات يا بيماري خود
- كاهش انزواي اجتماعي افراد
- تقويت مهارت¬هاي برقراري ارتباط و روابط اجتماعي با ساير افراد
- افزايش آگاهي و بينش واقعي افراد و وسعت ذهن
- كاهش مشكلات عاطفي و تنش¬هاي رواني
- تخليه هيجان¬ها و احساس¬هاي منفي
- تحول فكري از طريق تأمل و تفكر درباره رفتارها و نگرش¬ها
- برطرف كردن مشكلات ارتباطي بين افراد خانواده
- بالا بردن قدرت رويارويي فرد با مشكلات

پيشينه پژوهش در ايران
در كشورهاي غربي صدها مقاله و كتاب در مورد كتاب¬درماني نگاشته شده است كه در اينجا مجال ذكر آنها نيست و هدف اين مقاله از طرح مباحث كتاب¬درماني ارائه مقدماتي براي بيان مبحث وب¬درماني است. مبحث كتاب¬درماني در ادبيات علمي ايران مهجور مانده است. تعداد كتاب¬ها و مقاله¬هايي كه در مورد اين موضوع نگاشته شده است بيانگر پايين بودن سطح توجه جامعه ايران (اعم از پزشكان، روانشناسان، روانپزشكان، روانكاوان و كتابداران) به كتاب به عنوان يك ابزار درمان است. در اين¬جا به برخي از پژوهش¬هاي پيشين اشاره مي¬شود.
دكتر مصطفي تبريزي (1374) به عنوان يكي از پيشگامان در مقاله¬اي با عنوان "كتاب¬درماني" به بحث تاريخچه و اهداف كتاب¬درماني پرداخته و مي¬نويسد "كتاب¬درماني در كشور ما براي اولين¬بار در يك سمينار علمي مطرح مي¬شود". قابل ذكر است كه دكتر تبريزي در سال 1372 نيز كتابي با عنوان "كتاب¬درماني" به رشته تحرير در آورده است. در نتيجه، شايد بتوان گفت كه وي يكي از پيشگامان "كتاب¬درماني" در حوزه روانشناسي در ايران است. عمادخراساني (1379) نيز در كتاب خود اشاره¬اي به كتاب¬درماني نموده است. عباس آريا و مصطفي تبريزي (1382) نيز كتابي با عنوان "كتاب¬درماني" به رشته تحرير در آورده¬اند.
امين¬دهقان و پريرخ (1382) در پژوهشي با عنوان "¬تحليل محتواي كتاب¬هاي داستاني مناسب كودكان در گروه سني ب با رويكرد كتاب¬درماني" به تحليل داستان¬هاي مناسب كودكان و سنجش ميزان تأثير آنها در كاهش يا حل چهار مشكل روانشناختي پرخاشگري، اعتماد به نفس پايين، ترس و اندوه پرداخته¬اند. يافته¬هاي پژوهش آنها نشان مي¬دهند سهم داستان¬هاي تأليف و ترجمه شده به¬طور مساوي 230 عنوان، داستان¬هاي واقعي 76 و داستان¬هاي غيرواقعي 384 عنوان است. در مورد مشخصه¬هاي ديگر مانند نويسنده، ناشر و سال نشر، پراكندگي زيادي در جامعه وجود دارد. نتايج اين پژوهش همچنين نشان مي¬دهد كه داستان¬هاي مناسب كودكان در بيشتر موارد با هدف كاهش يا درمان مشكلات روانشناختي نوشته نمي¬شوند و به نظر مي¬رسد رشد و شكوفايي استعدادها، آموزش و سرگرمي بيشتر مورد توجه قرار گرفته است. از مجموع 460 داستان مناسب اين پژوهش، 14 درصد از داستان¬ها براي تقويت اعتماد به نفس، 8 درصد براي كاهش پرخاشگري، در حدود 8 درصد براي كاهش ترس و 4 درصد براي كاهش اندوه كودكان مي¬توانند مورد استفاده قرار گيرند.
امين¬دهقان (1383) در مقاله ديگري به بررسي "كاربرد ادبيات در زندگي كودك، نقش كتاب¬درماني در رشد رواني كودك" پرداخته است. عليزاده بيرجندي (1383) نيز به بررسي " كتاب¬درماني و قصه¬درماني براي كودكان و نوجوانان " پرداخته است.
بلوچ زراعتكار (1383) در يك مطالعه تجربي به بررسي "تأثير كتاب¬درماني بر افسردگي خفيف دانشجويان دختر دانشكده توانبخشي دانشگاه علوم پزشكي ايران" پرداخته و به اين نتيجه دست يافته است كه كتاب¬درماني بر كاهش افسردگي خفيف افراد گروه آزمون مؤثر است. نتايج اين پژوهش كاهش ميزان غمگيني، احساس شكست، عدم رضايت، احساس گناه، نارضايتي از خود، خود مقصر بيني، سطح انرژي و بدبيني را نشان مي¬دهد. وي معتقد است كه كتاب¬درماني بر كاهش افسردگي خفيف مبتلايان مؤثر است و انجام پژوهش¬هاي كتاب¬درماني باعث بهبود عادت مطالعه شده و با بالا رفتن سطح سلامت روان جامعه، دستيابي به اهداف بهداشت روان تسهيل مي¬شود.

انواع وب¬درماني
وب¬درماني به دو دسته تقسيم مي¬شود:
- باليني
وب¬درماني باليني در پزشكي، روانپزشكي و روانشناسي باليني مورد استفاده قرار مي¬گيرد و بيشتر در مورد بيماران تحت مراقبت¬هاي درماني (اعم از پزشكي و روانشناختي) كاربرد دارد و اغلب توسط روانشناسان و روانپزشكان استفاده مي¬شود. وب¬درماني باليني به كاربرد منابع وب براي ترويج درمان و رشد به¬كار مي¬رود.
- رشد
وب¬درماني رشد به كاربرد منابع وب مفيد و خلاق در مورد كودكان و نوجوانان، بزرگسالان و سالمندان اشاره دارد و براي تمامي رده¬هاي سني قابل استفاده است. وب¬درماني نه تنها براي پرورش رشد و پيشرفت فكري به¬كار مي¬رود، بلكه به عنوان ابزار مثبتي در بهداشت رواني مورد استفاده قرار مي¬گيرد. وب¬درماني مي¬تواند به رشد و بلوغ عاطفي و فكري شخص كمك كند و سلامت روان او را تأمين نمايد. وب¬درماني رشد، نوعي خودياري است كه گاهي با مشاركت درمانگر انجام مي¬شود. وب¬درماني رشد توسط خود فرد با مشاركت و همكاري كتابداران، روانشناسان، روانپزشكان، مشاوران، مددكاران اجتماعي، والدين و ساير افراد علاقه¬مند به حل مشكلات شخصي ديگران قابل اجرا است (نوروزي، 2006).

مراحل اجراي وب¬درماني
وب¬درماني فرايندي تعاملي است كه از سه جزء اساسي يعني وب (منابع وب)، درمانگر و درمانجو تشكيل مي¬شود (نگاه شود به تصوير 1). درمانگر، منابع وب را به عنوان ميانجي براي شناختن و برانگيختن عواطف، احساسات و مشكلات درمانجو بر مي¬گزيند. اين فرايند تعاملي كمك مي¬كند تا درمانجو بر اساس سطوح احساسي، عاطفي، شناختي و اجتماعي رشد و توسعه يابد. تمركز بر واكنش درمانجو به منابع اطلاعاتي، موجب بهبود بهداشت روان و تندرستي فرد مي¬شود. درمانگر، فضاي مناسبي را به¬وجود مي¬آورد كه درمانجو در آن محيط احساس امنيت كند و از او دعوت مي¬شود كه احساسات خود را آشكارا و با صداقت بيان نمايد. درمانگر منابع اطلاعاتي كه به لحاظ درماني مؤثر باشد را انتخاب مي¬كند.

تصوير 1. اجزاي وب¬درماني

چهار مرحله كتاب¬درماني (جون، 1992) را مي¬توان براي وب¬درماني به كار گرفت. چهار مرحله از فرايندي كه درمانجو در تعامل با منابع اطلاعاتي وب طي مي¬نمايد، عبارتند از:
1. شناسايي يا همانندسازي : درمانجو بايد بتوانند با كمك درمانگر منابع اطلاعاتي مورد نياز خود را شناسايي و گزينش كند و شباهت¬هاي اصلي بين خود و قهرمان داستان يا واقعه را كشف نمايد. همانندسازي درمانجو با قهرمان اصلي داستان يا واقعه در اين مرحله صورت مي¬گيرد. در مرحله همانندسازي، درمانجو به لحاظ شناختي تجربه¬هاي خود را با روش¬هاي برون¬سازي و درون¬سازي تكميل مي¬كند.
2. تخليه هيجاني يا پالايش رواني : در اين مرحله درمانجو جزئيات بيشتري از شخصيت خود را كشف كرده، و اقدام به ابراز هيجان¬ها و تخليه تنش¬ها به منظور كشاندن احساس¬ها و هيجان¬هاي مخفي و كنترل شده خود به قسمت آگاه ذهن مي¬كند. در نتيجه، تنش¬هاي خود را كاهش مي¬دهد. در واقع، خواندن منابع وب آغازي است براي آشكار ساختن پيچيدگي¬هاي شخصيتي پنهان درمانجو و پالايش رواني وي. لذا در اين مرحله، درمانجو بستر مناسبي براي تخليه هيجان¬هاي خود پيدا مي¬كند.
3. بينش : فرايند تعامل بين تضادها و مقايسه¬ها نوعي آگاهي به درمانجو مي¬دهد كه ممكن است مبنا و اساس تصميم¬گيري وي را فراهم كند. در اين مرحله درمانجو بين خود و قهرمان اصلي داستان يا واقعه ارتباط برقرار مي¬نمايد و موقعيت داستان را در مورد زندگي خود اجرا مي¬كند و خود را جاي قهرمان اصلي داستان مي¬گذارد و راه¬حل¬هاي ممكن را جستجو مي¬نمايد. درمانجو با قهرمان اصلي داستان و فراز و فرودهاي داستان ارتباط برقرار مي¬كند و دانش كسب شده جديد را در جهان واقعي در مورد خودش به¬كار مي¬گيرد. در اين مرحله، درمانجو با كمك همانندسازي از طريق پالايش رواني و تخليه هيجان¬ها و انديشه¬هاي دروني مي¬تواند مشكلات خود را بهتر تجزيه و تحليل نمايد. چنين تحليل¬هاي روانشناختي باعث افزايش خودآگاهي، خودشناسي، درك عميق¬تر از خود، اعتماد به نفس، ديگرشناسي و ارتباط با ديگران شده، در نتيجه فرد به اصلاح رفتار و اعمال خود مي¬پردازد.
4. عموميّت يا جهان شمولي : در اين مرحله درمانجو متوجه مي¬شود كه مشكل او منحصر به فرد و حل نشدني نيست، بلكه وي قادر است با كمك روش¬هاي مختلف و مؤثر بر مشكلات خود غلبه كرده و احساس انزواي خود را كاهش دهد (نوروزي، 2006).
در پايان دوره وب¬درماني، درمانگر مسائل را جمع¬بندي مي¬كند تا به درمانجو كمك كند آنچه را كه آموخته است تمام كند و در عمل به¬كار گيرد.

وبنوشت و نقش آن در وب¬درماني
فرايند خواندن و نوشتن به عنوان يك ميانجي براي شناخت پيچيدگي¬هاي شخصيتي به¬كار مي¬رود. نوشتن يكي از فنون و مهارت¬هايي است كه در روانشناسي همواره به كار گرفته مي¬شود. در واقع، فرد با نوشتن مشكلات خود و خواندن دوباره آنچه كه نوشته است بهتر به مشكل خود پي مي¬برد. وبنوشت (وبلاگ) بستر خوبي براي تخليه رواني و هيجاني افراد و به رشته تحرير در آوردن مشكلات جسمي، روحي و رواني خود و ايجاد ارتباط با افراد شبيه به خود (از لحاظ روحي، رواني، عاطفي و غيره) است. بسياري از افراد با طراحي وبنوشت، امكان بيان مشكلات خود را فراهم مي¬آورند و ممكن است بتوانند با مشورت ساير افراد برخي از مشكلات خود را حل نمايند. اين روش مي¬تواند به عنوان وسيله¬اي براي شروع به¬كار فرد در فرايند وب¬درماني به كار گرفته شود. وب¬درماني مي¬تواند از وبنوشت¬ها و كلام نوشتاري براي نيل به اهداف درماني، تخليه هيجاني، افزايش تندرستي، رفاه افراد از طريق تلفيق و يكپارچگي ابعاد عاطفي (احساسي)، شناختي و اجتماعي شخص استفاده كند.

بحث
وب¬درماني يكي از شق¬هاي ديگر روان¬درماني و كتاب¬درماني است و در واقع مكمل آنها است. متأسفانه در سرفصل دوره¬هاي آموزشي كتابداري، روانشناسي و علوم تربيتي در ايران به مبحث كتاب¬درماني اشاره¬اي نشده است. لذا مبحث كتاب¬درماني در ادبيات علمي ايران به¬ويژه در حوزه¬هاي علوم تربيتي، روانشناسي، روانپزشكي و كتابداري بسيار مهجور مانده است و در عمل چندان به كار گرفته نشده است.
اگرچه وب¬درماني مي¬تواند يك روش مؤثر و مفيد باشد اما شرط و شروطي دارد و به اين معني نيست كه به عنوان نمونه يك فرد افسرده يا يك معتاد با خواندن چند منبع وب بتواند بر مشكلات پيرامون خود غلبه كند، البته چنين تحولي دور از انتظار هم نيست. بسياري از بيماري¬ها در اثر ناآگاهي فرد و عدم شناخت كافي به¬وجود مي¬آيند. با آشنا شدن با بيماري موردنظر و راه¬هاي صحيح برخورد با آن از طريق منابع وب، روش¬هاي درمان آن به دست مي¬آيد.

نتيجه¬گيري
امروزه يكي از آسان‌ترين راه¬هاي ارتقاي آگاهي افراد، وب و ساير امكانات موجود در اينترنت هستند. وب¬درماني مي¬تواند به عنوان مكمل يا يك روش فرعي به همراه ساير روش¬هاي درماني موجود در روانشناسي، روانپزشكي و پزشكي در درمان و بهبود بيماران مؤثر باشد. وب¬درماني، سلامت تن و روان را با شناخت و درك عميق¬تر نسبت به روان خويشتن براي افراد فراهم مي‌نمايد. وب¬درماني مي‌تواند به افراد و گروه¬هاي اجتماعي مختلف كمك كند تا بهداشت رواني خود را تأمين نمايند و تغييرات مثبتي در طرز تفكر و انديشه خود ايجاد كنند. در واقع، افراد با افزايش اطلاعات پزشكي خود از طريق مطالعه منابع اطلاعاتي موجود در وب، بيشتر مراقب سلامت و بهداشت رواني خود و سايرين هستند.

منابع
آريا، عباس و تبريزي، مصطفي (1382).‏ كتاب¬درماني. تهران‏: فراروان.
امين¬دهقان، نسرين (1383). كاربرد ادبيات در زندگي كودك نقش كتاب¬درماني در رشد رواني كودك. مجموعه مقالات همايش ادبيات كودكان و نوجوانان. بيرجند: گلرو، 1383. ص. 23-28.
امين¬دهقان، نسرين و پريرخ، مهري (1382). تحليل محتواي كتاب¬هاي داستاني مناسب كودكان در گروه سني ب با رويكرد كتاب¬درماني. كتابداري و اطلاع¬رساني، دوره 6، شماره 24، زمستان 1382، ص. 19-53.
بلوچ زراعتكار، كيميا (1383). تأثير كتاب¬درماني بر افسردگي خفيف دانشجويان دختر دانشكده توانبخشي دانشگاه علوم پزشكي ايران در نيمسال دوم تحصيلي 83-1382. پايان¬نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه علوم پزشكي و خدمات بهداشتي-درماني ايران، دانشكده مديريت و اطلاع¬رساني پزشكي.
تبريزي‌، مصطفي‌ (1372). كتاب¬درماني. تهران‌: فراروان‌.
تبريزي، مصطفي (1374). كتاب¬درماني. مجموعه مقالات اولين سمينار راهنمايي و مشاوره، تهران، دانشگاه علامه طباطبايي، 204، ص . 87-90. متن كامل موجود در: http://dbase.irandoc.ac.ir/00174/00174722.htm
عليزاده بيرجندي، زهرا (1383). كتاب¬درماني و قصه¬درماني براي كودكان و نوجوانان. مجموعه مقالات همايش ادبيات كودكان و نوجوانان، بيرجند: گلرو، 1383. ص. 170-180.
عمادخراساني، نسرين¬دخت (1379). خدمات عمومي كتابخانه و شيوه¬هاي آن. تهران: كتابدار.
Crothers, Samuel McChord (1916). A Literary Clinic. Atlantic Monthly 118 (August, 1916): 291-301.
Jeon, K.W. (1992). Bibliotherapy for gifted children. Gifted Child Today, 15(6), 16-19.
Noruzi, A. (2006). Webotherapy and Beyond. Webology, 3(3), editorial 9. Available at: http://www.webology.ir/2006/v3n3/editorial9.html
Noruzi, A. (2007). Webotherapy: Reading Web Resources for Problem Solving. The 

پانويس ها :

. Bibliotherapy
. Webotherapy
. Book truck
. Weblog
. Open access journal
. E-book
. Identification
. Projection and introjection
. Catharsis
. Insight
. Universalisation



Webotherapy and Bibliotherapy
Alireza Noruzi

Abstract
This article begins with a brief review of the history of bibliotherapy and webotherapy; continues with a discussion of some approaches to webotherapy (clinical and developmental); then addresses the four basic stages of webotherapy (identification, catharsis, insight, and universalisation); and finally discusses benefits of webotherapy. This article suggests that webotherapy is a potentially powerful method for psychologists, librarians, school teachers and counselors to use on many levels.