گروه : علوم انساني      رشته : زبان و ادبيات فارسي      گرايش : شعر      تاريخ تولد : 0
 خلاصه : نورالدين عبدالرحمن جامي ( 817- 898 ه. ق ) از استادان نظم نثر فارسي در قرن نهم هجري به شمار مي رود و در شعر و عرصة عرفان نيز صاحب تاليفات و آثارمعروف و گرانباري است: يكي از القاب وي ؛ خاتم الشعرا؛ است اشعار جامي را متاثر از سعدي : حافظ و نظامي دانسته اند او در اشعارش به موضوعاتي چون آزادگي : شرافت انساني و مردم زحمتكش پرداخته است . خود نيز به اختيار زندگي ساده و بي تكلف معروف مي باشد .آثاري نيز در ادبيات و عرفان از عربي به فارسي ترجمه نموده و شمار تاليفاتش رابيش از صد اثر برشمرده اند.
 خاطرات كودكي : كانون زندگي اولية پدران جامي در محلة دشت اصفهان بوده است: در دوره هرج ومرج و تركتازي تركان : جدش : شمس الدين محمد به سمت خراسان كوچ مي كند و در قصبة خرجرد جام كه اكنون از توابع خواف به شمار مي رود مسكن مي گزيند : و دختر امام محمد شيباني راكه از علماء معروف آنزمان بوده است به زني اختيار مي كند: حاصل اين وصلت ؛ احمد؛ پدر جامي است : احمد چون به حد رشد و بلوغ مي رسد فتاوي محل را به او رجوع مي كنند و پس از آنكه براي خود عائله تشكيل ميدهد به جانب هرات عزيمت مي كند : در روز 22 شعبان 817 هجري احمد صاحب فرزندي مي شود كه در غيبتش عمادالدين نام گذاري مي كنند . مسافرت احمد پنج سال طول مي كشد و در مراجعت همين كه چشمش به ديدار پسر روشن مي شود اورا ؛ نورالدين؛ مي خواند و در باز گشت به هرات پسر همسفر پدر مي گردد. خانوادة جامي تا موقعي كه در ولايت جام بودند بنام ؛ دشتي ؛ خوانده مي شدند ولي پس از اينكه در هرات رحل اقامت مي افكنند : نورالدين ملقب به عبدالرحمن مي شود و خود به جامي تخلص مي كند و به همين نام شهرت مي يابد .{نورائي : همان: ص25 } عبدالرحمن تا پيش از 14 سالگي در جام :نزد پدر آموزش ديده و از او صرف و نحو عربي را آموخت. {مايل هروي: نجيب. شيخ عبدالرحمن جامي . تهران: طرح نو: 1377 ص32 }
 اوضاع اجتماعي و شرايط زندگي : جامي در پيرانه سري از محبوبيتي عام برخوردار بود و از شرق ايران - شبه قارة هند - و غرب ايران - آسياي صغير -به او توجه بسيلر مي شد . نقدينه هايي كه از سوي ملك التجارمحمود گاوان از هند : و از سوي سلطان بايزيد عثمااني از استانبول به دست جامي مي رسيد : اورا در ايام سالخوردگي و كهولت دست گير بود. {مايل هروي:همان : ص60 }
 تحصيلات رسمي و حرفه اي : عبدالرحمن نوجوان اولين سفر خود را به همراه پدر به هرات انجام دادو در مدرسةه نظامية آنجا اقامت گزيد هرات در آن سالها پايتخت هنر و ذوق و ادب ايران و يكي از شهرهاي پر رفت و آمد آن سامان بود . سلطان حسين بايقرا و وزيرش امير عليشير نوائي در آن شهر بهتشويق و حمايت هنر مندان و صاحبان ذوق سركرم بودند . جامي فنون ادبي و دانشهاي شرعي و ديني را در آن شهر فرا گرفت و پس از آن به حكمت روي آورد .چندي بعد به سمرقند رفت و در آنجا مدتي به كسب دانش پرداخت . در همين دورةتحصيل به قوت حافظه و توانائي در بحث و استدلال شهرت يافت. در باز گشت به هرات به تصوف روي آورد و در خدمت سعدالدين كاشغري به طريقت نقشبندي در آمد. جامي آنچنان صاحب مرتبة معنوي گرديد كه سلطان حسين بايقرا و امير عليشير نوائي به دوستي بااو افتخار مي كردند. { صوفي : ليلا. زندگينامةشاعران ايراني . چاپ دوم . تهران: انتشارات جاجرمي, 1378: صص 68-167 }
 استادان و مربيان : مولانا جنيد اصولي ( در مدرسةنظامية هرات) : خواجة علي سمرقندي ( در مدرسة نظامية هرات) : مولانا شهاب الدين جاجرمي : قاضي زادةرومي ( در سمرقند ) { نورتئي : همان : ص 26} مولانا سعدالدين كاشغري{ همان: ص35} مير سيد شريف جرجاني و خواجه عبيدالله احرار{ اثر آ فرينان : زندگينامة نام آوران فرهنگي ايران از آغاز تا 1300 ش . زير نظر دكتر سيد كمال حاج سيد جوادي : با همكاري دكتر عبدالحسين نوائي . تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگي ايران : 1377 : همان}در ادوار مختلف نقش استاد و مربي جامي را بر عهده داشتند . ليكن جامي بيش از همه به پدر خود ارادت داشته و او را استاد واقعي خود مي داند: ... هيچيك را در ذما حق استادي ثابت نيست و ما بحقيقت شاگرد پدر خوديم كه زبان از وي آموختيم. ؛ { نورائي : همان: صص7-26 }
 همسر و فرزندان : جامي پس از باز گشت از سمرقند به هرات در خدمت سعدالدين كاشغري به تلمذ پرداخت : كه اين آشنايي سبب شد تا خواجةكلان : پسر سعدالدين كاشغري : دختر خود را ازدواج وي در آورد . { صوفي : همان: صص 68-167 } جامي در ميانسالي - شايد در پنجاه سالگي - ازدواج كرده و با يك زن زيسته است. نتيجة اين ازدواج چهار فرزند بودكه فرزندهاي اول: دوم و چهارم او در خردسالي در گذشتند. فرزنددوم وي صفي الدين محمد نام داشت و يكسال بيشتر نزيست و پدر در مرگ او مرثيه اي سرود.{ مايل هروي : همان : ص55 } پس از مرگ صفي الدين محمد : در سال 882 ه.ق : سومين فرزند جامي به دنيا آمد و پدر او را ضياء الدين يوسف ناميد : كه براي پدر ماند و پدر براي تربيت او آثاري چون بهارستان و الفوائدالضيائيه را نوشت .{ همان : صص8-57} در سال 891 ه.ق چهارمين فرزند جامي به دنيا آمد كه او را ظهيرالدين عيسي ناميد : اما اين فرزند نيز همانند فرزندان اول و دوم وي پس از چند هفته درگذشته است. {همان: ص60} دورة نبوغ فكري جامي از چهل سالگي به بعد بود . زيرا عمدة تاليفات و آثار منظوم و منثورش در زمان سلطان حسين بايقرا و بر حسب تشويق شاگرد عالي مقامش : امير نظام الدين عليشيرنوائي در بين سالهاي 874 تا 889 ه.ق صورت گرفته است. { نورائي : همان: ص34 }
 زمان و علت فوت : جامي پس از هشتاد سال زندگي در روز پنجشنبه 18 محرم سال 898 ه.ق در وقت اذان صبح در هرات چشم جهان بينش را بست . { نورائي : همان: ص34 } و جنازة او را در مقبرة استادش: سعدالدين كاشغري: كه در شمال غربي هرات واقع و معروف به ؛ تخت مزار ؛ است : به خاك سپردند. { همان: ص 35}
 مشاغل و سمتهاي مورد تصدي : توجه به امور لنگر خانة نورا - كه مبتني بر رسيدگي به امور خانقاه و خانقاهيان بود - : تدريس در مدرسةگوهرشادبيگم : و نيز رسيدگي به شكايات و مشكلات مردم از جمله اموري بود كه در دهة 888-898 ه.ق به آن مي پرداخت. { مايل هروي : همان: ص59 }
 شاگردان : دولتشاه سمرقندي : خواندمير : سلطان حسين بايقرا : سام ميرزاي صفوي : علي بن حسين كاشف سبزواري : رضي الدين عبدالغفور لاري :{ نورائي : محمد شهيد . ؛ نورالدين عبدالرحمن جامي . ؛ پيام نو .دورة ششم : شمارة 2 : دي ماه 1331 : ص 25 } امير نظام الدين عليشر نوائي { همان : ص34} نظام الدين باخرزي : متخلص به نظامي { مايل هروي : همان: ص 311 } در دوره هاي مختلف زندگاني جامي از شاگردان وي به شمار مي روند .
 آرا و گرايشهاي خاص : جامي متكي بر اصول عقايد متكلمين اشاعره و فقهاي شافعيه بوده و از طريق تصوف و عرفان منتسب به متصوفة نقشبندية ماوراء النهر و خراسان است. {نورائي : همان : ص33 } جامي نصيحت گري بردل دوستان را چون دم صبح براي بوستان مي داند . پند هاي او به سه گروه تقسيم مي شود : 1- اندرز به پادشاهان 2- اندرز به پسرش : ضياء الدين يوسف 3- پندهاي عالي او . جامي قدر و قيمت امسان را به هنر و برتري سيرت مي داند. { افصح زاده : همان: ص9 } وي در بسياري از نوشته هايش اهميت بزرگ علم و دتنش راچون كليد معرفت عرفاني قيد نموده و علم را تاج سر هنرها : قفل گشاي همة در ها : نظام دهندة عالم و شرف آدمي مي داند و مردم را به پرداختن علم و دانش هدايت مي كند. به نظر جامي : ادب و دانش و هنر برتاي انسان از ضروري ترين صفتها است و آموزش آنها به فرزندان درجواني لاز م است. جامي كتاب را چون يار غمگسار و استاد بي منت ستايش نموده و آنرا انيس كنج تنهايي و فروغ صبح دانايي دانسته است. او حكم قضا وقدر را تغيير نا پذير مي داند . جهان بيني و نظر يةدانش او : ايده آليستي بوده و محدوديتهاي صنفي : طبقاتي و عصر ميانگي نيز به تنگ نظري او سبب شده اند. { همان} جامي اهالي عصرش را از يك نظر به دو گروه خاص و عام قسمت مي كرد . خواص مردم تحصيل كرده در روزگار او از سيرتي سار گار برخوردار نبوده و بلكه پر از انديشه هاي متناقض و متضاد بوده اند . {مايل هروي : همان: ص91} جامي كه در مثنوي : قصيده : غزل : تركيب: ترجيع : قطعه : رباعي: مديحه: مرثيه : منقبت : نعت سر آمد بوده است{ همان : ص 192 } : از سنت فلسفه ستيزي و عقل گريزي دفاع نموده است . { همان: ص 102 }
 چگونگي عرضه آثار : امير عليشير نوائي كتاب : خمسه المتحيرين : را بزبان تركي جغتايي : بعد از مرگ جامي نگاشت و در آ نايتاد خود را در مقام شامخي تمجيد نموده است. { نورائي : همان: ص25 } فخرالدين علي كاشفي چهل سال پس از وفات جامي در كتابي كه بنام : لطائف الطوائف: تاليف نمود : از استاد جام حكاياتي نوشته است . { همان: ص 28 } رضي الدين عبدالغور لاري : شاگردجامي: توضيحاتي بر اشارات مشكل نفحات الا نس نوشت كه به نام حاشية نفحات الانس شهرت يافت . سپس لاري چون نفحات را فاقد شرح حال استادش مي ديد : رساله اي در پي حاشية نفحات پرداخت به نام تكملةنفحات : كه متضمن احوال : اقوال و آثار جامي از كودكي تا 898 ه.ق است. { مايل هروي : همان: ص310 } مقامات جامي توسط نظام الدين عبدالواسع با خرزي : متخلص به نظامي تاليف گشت كه شاگرد جامي بوده و اين اثر را دربار ةوي نوشته است. { همان: ص311} فخرالدين علي بن حسين واعظ كاشفي دراثر ديگر خود بنام : رشحات عين الحيات : از جامي به حيث عارف نقشبندي سخن رانده است. { همان} در مجالس العشاق تاليف امير كمال الدين حسين گازرگاهي: نيز به احوال و سخنان عاشقانة جامي اشاره شده است . { همان } منبع ديگر بدايع الوقايع اثر زين الدين محمود واصفي است كه دربارة جامي و همچنين استقبال ازبكان و اهالي ماوراءالنهر از آثار جامي گزارش دقيقي اراءه نموده است .{ همان: صص 13-312 } . در تحفة سامي تاليف سام ميرزاي صفوي نيز ترجمة حالي دقيق و مستند به تكملة لاري از جامي عرضه شده و گزيداي از اشعار او آمده است. { همان: ص313}

منابـــــــع

مايل هروي : همان: ص59

آثار	ويژگي
	جامي به زبان عربي تسلط كامل داشت و آثار بسياري از شاعران عرب را بزبان فارسي در آورده است. اشعار وي حكايت از علم و اطلاع كاملش در صرف و نحو عربي : نمطق : حكمت مشائي : حكمت اشراق : حكمت طبيعي: حكمت رياضي : علم فقه و اصول : علم حديث و علم هيئت دارد. { نورائي: همان: ص27} جامي در سرودن مثنوي : غزل و قصيده تبحر داشت و نام استادان سخن را با احترام و تجليل بسيار ذكر مي نمود . جامي : استادي حكيم خاقاني را در قصيده سرايي مي ستايد و در غزلسرايي طرز و سلوب كمال خجندي را اختيار مي كند . مثنوي سرايي خودرا مديون حكيم نظامي و امير خسرو دهلوي دانسته است. او همچنين از رودكي: معزي: انوري:سعدي : سنايي: ظهير فاريابي و سلمان ساوجي تعريف و تمجيد كرده و از نبوغ و عظمت فكر عارف روم: مولانا: سخن گفته است. { نورائي : همان: ص 8-27} آثار جامي در شبه قارة هند : كشورهاي آسياي مركزي و دنياي غرب لويژه در ادبيات ادبيات انگليسي: آلماني و فرانسوي شناخته شده و مقبوليت خاصي داشته است. { مايل هروي : همان:صص06-302 } تعدادتاليفات جامي را به اختلاف 47: 54 و 99 عنوان و يا جلد ذكر نموده اند: ارقام ديگري نيز در سام ميرزاي صفوي در تحفة سامي ( 45عنوان ) : و عبدالغفور لاري ( 48 عنوان) نيز ثبت شده است { نورائي : همان: ص34} و حتي آن را بيش از صد اثر نيز دانسته اند. { اثرآفرينان : همان: ص190} .
بهارستان	جامي اين اثر بهتقليد از گلستان سعدي به رشتةتحرير در آورد .{ دكتر صفا : ذبيح الله . خلاصة تاريخ سياسي : اجتماعي و فرهنگي ايران از آغاز تا پايان عهد صفوي . چاپ دوم . تهران: انتشارات امير كبير : 2536 : ص288 } و در آن ضمن اشاره به عظمت شعر و شاعري : شاعران متملق و چاپلوس را سرزنش مي كند . { نورائي: همان: ص 27} جامي در اين اثر به تربيت فرزندش اهميت بسياري داده است. { افصح زاده: اعلاءخان. ؛ انديشه هاي اخلاقي جامي ( واپسين بخش) . ؛ روز نامة همشهري . سه شنبه 5 مرداد 1378 : ص9 }
منشآت جامي	در تاليف اين اثر شيوه هاي مختلف ادبي بكار رفته و در آن به فراخور حال اشعاري آمده است: بطور كلي در اين نامه ها جانب ايجاز و اختصار رعايت شده و در مورد اوضاع اجتماعي : اقتصادي و فرهنگي خراسان و ماوراء النهر در قرن نهم هجري اطلاعات گرانبهايي عرضه شده است. { شهيدي: حميده. ؛ نامه هاو منشآت جامي.؛ كتاب ماه تاريخ و جغرافيا. دي و بهمن 1380 : ص38 }
ديوان اشعار	اين اثر به مناسبت سه دورة مشخص حيات جامي به سه بخش : 1- فاتحه الكتاب ( آغاز جواني ) 2-واسطه العقد : به معني مهرةمياني گردن بند و كنايه از دورة كمال و ميانسالي 3- خاتمه الكتاب (پايان زندگي) تقسيم شده است. اين سه بخش مشتمل است بر قصايد : قطعات: غزلها و رباعيات. جامي در تقسيم ديوان خود به اين سه قسمت به امير خسرو دهلوي نظر داشته است. {صوفي : زندگينامة شاعران ايراني: ص168 } اين ديوان در حدود هشت هزارو هفتصدو پنجاه بيت دارد. {دهخدا: علي اكبر. لغت نامة دهخدا .جلد پنجم. زير نظر دكتر محمد معين و دكتر سيد جعفر شهيدي . تهران: انتشارات دانشگاه تهران : 1373 : ص 6508 }
فوائد الضيائيه	شرح كافية ابن حاجب كه كتابي است دربارة نحو : كه به شرح جامي معروف است. { اغت نامة دهخدا : ج 5 : ص 6508 }
نصيحت نامه ها	جامي در اين آثار يك سلسله افكار تعليمي خويش را ابراز داشته و دربارة صنعت خط : هنر شاعري و اهميت علم سخن مي راند. { افصح زاده : همان : ص 9 }
اشعه اللمعات	شرح كتاب لمعات شيخ فخرالدين ابراهيم همداني مشهور به عراقي است كه به امرامير عليشير نوائي تاليف گرديده است. { لغت نامة دهخدا: ج 5 : ص6508 }
اعتقادنامه	منظومه اي است در اصول اعتقادات اسلامي : در اين منظومه كتاب الله ( قرآن ) را قديم شمرده و رويت خداي تعالي رامورد بحث قرارداده است . { همان}
ترجمة قصيدة ميمة فرزدق	قصيدة معروفي است كه فرزدق در مسجدالحرام در مدح حضرت سجاد انشاء كرده و جامي آنرا به فارسي ترجمه كرده است . { همان }
خاتمه الحيوان	يك منظو مة مثنوي مي باشد كه در آ خر عمر سروده است. { همان}
الدره الفاخره	در شرح و تفصيل مذاهب حكما و صوفيه است. { همان}
رشح بال در شرح بال	قصيده اي است كه در آن شرح مختصري از احوال خويش را به نظم در آورده است . {همان}
شرح فصوص الحكم محي الدين عربي	اين شرح در حاشية جواهرالنصوص عبدالغني نابلسي در مصر به چاپ رسيده است. {همان}
لوامع	شرح قصيدة همزية ابن فارض است . { همان}
لوايح	مشتمل بر سي لايحه در بيان اصول تصوف است. جامي هريك از اصول تصوف رادر لايحه اي آورده و در بيان مطالب خود رعايت اختصار را كرده است . { دكتر صفا : همان :ص 228 } اين رساله به نثر مسجع و مشتمل بر برخي نكات عرفاني است. { لغت نامة دهخدا : همان}
نفحات الانس من حضرت القدس	در سال 883 ه.ق تاليف شد و در آن شرح احوال 614تن از مشايخ صوفيه آمده است . اين كتاب در واقع ترجمه اي است از شرح احوال مشايخ صوفية كه خواجه عبدالله انصاري بزبان هروي نوشته است . نثر جامي در اين اثر ساده و فصيح است. { دكتر صفا : همان : ص 228 }
واسطه العقد	اين كتاب را جامي در اواسط دوران زندگاني خود نوشته است . { لغت نامة دهخدا : همان}
مثنوي هفت اورنگ يا سبعة جامي	اين اثر به تقليد از خمسة نظامي نوشته شده و شامل سلسلة الذهب : سلامان و ابسال : تحفه الاحرار : سبحه الابرار: خرد نامةاسكندري : ليلي و مجنون و يوسف و زليخا مي باشد. سلسله الذهب به ذكر حقايق عرفاني مي پردازد. در مثنوي سلامان و ابسال : جامي نششان مي دهد كه چون فرزند زمان خود به قوة نصيحت و گفتار خويش , كه آنرا لشكر مي نامد : باوري بزرگ دارد. { افصح زاده : همان}جامي در مثنوي تحفه الاحرار ضمن اينكه شاعران متملق و چاپلوس را سرزنش مي كند : به فرزند خود خواجه ضياءالدين توصيه كرده است كه هرگز گرد فن شعر و شاعري نگردد. { نورائي : همان : ص 27 } اين اثر دربارة پندو نصيحت همراه با حكايات و تمثيهاي زياداست. {صوفي : همان: ص169 } جامي در سبحه الابرار اشعاري در خصوص گفتگوي پيرزال و پيامبر اسلام سروده { نورائي : همان: صص9-28 } و به ذكر مراحل سلوك و تربيت نفس مي پردازد. خرد نامة اسكندري در ذكر موعظه و نصيحت از زبان فيلسوفان يوناني است . ليلي و مجنون داستان معروفي است كه نظامي هم به نظم در آورده است . مثنوي يوسف و زليخا : نظم داستان مشهور يوسف و زليخا مي باشد كه مختصر آن در قرآن هم آمده است .{ همان }مجموعه كامل هفت اورنگ درموسسه اسميت سونيان ، درواشنگتن دي .سي ايالات متحده آمريكا نگهداري مي شود . [ حسيني مهدي . هفت اورنگ ، ابراهيم ميرزا ، فصلنامه هنر ، پائيز 1377 . دوره جديد ، پياپي 37 ، ص100 ]
تجنيس اللغات يا تجنيس الخط
تاريخ هرات
تفسيرالقرآن
چهل حديث
رساله اي در معما
شرح تائية ابن فارض
شرح قصيدة برده
شواهدالنبويه
مناقب خواجه عبدالله انصاري
مناقب جلال الدين رومي
النفحه المكيه
نقدالنصوص في شرح نقش الفصوص محي الدين عربي
تاريخ صوفيان و تحقيق مذهب آنها
مناسك حج منظوم